دفتر چهارم مثنوی

تایپ و تصحیح از نسخه "کلاله خاور"، توسط  حسین  ُکرد.

لطفا ً اگر اشتباهی یافتید آنرا به سایت زیر گزارش دهید.

فایلهای اصلی را میتوانید از سایت زیر کپی کنید:

www.guidinglights.org

 

1. مقدمه دفتر چهارم

1.1                                           ای ضیاء الحق حسام الدین توئی                        كه گذشت از مه به نورت مثنوی

1.2                                           همّت عالیّ تو ای مرتجا                                  می كِشد این را، خدا داند كجا

1.3                                           گردن این مثنوی را بسته ای                             می كشی آن سوی كه تو دانسته ای

1.4                                           مثنوی پویان، كِشنده ناپدید                                ناپدید از جاهلی كش نیست دید

1.5                                           مثنوی را چون تو مبدأ بوده ای                         گر فزون گردد تواش افزوده ای

1.6                                           چون چنین خواهی، خدا خواهد چنین                  میدهد حق آرزوی متقین

1.7                                           كان لله بوده ای در ما مضی                             تا كه كان الله له آمد جزا

1.8                                           مثنوی از تو هزاران  ُشكر داشت                      در دعا و  ُشكر كفها بر فراشت

1.9                                           در لب و كف اش خدا شكر تو دید                      فضل كرد و لطف فرمود و مزید

1.10                                    زآنكه شاكر را زیادت وعده است                       آنچنان كه  ُقرب مزد سجده است

1.11                                    گفت: وَ اسْجُدْ وَ اقترِبْ، یزدان ما                       قربِ جان شد، سجدۀ ابدان ما

1.12                                    گر زیادت میشود، زین رو بود                          نه از برای پوش و های و هو بود

1.13                                    با تو ما، چون رز، به تابستان خوشیم                  حكم داری، هین بكش تا میكشیم

1.14                                    خوش بكش این كاروان را تا به حج                    ای امیر صبر و مفتاح الفرج

1.15                                    حج زیارت كردن ِ خانه بود                              حج "ربّ البیت"، مردانه بود

1.16                                    زآن ضیا گفتم حسام الدین تو را                         كه تو خورشیدی و این دو وصفها

1.17                                    كاین حسام و، این ضیا، یكی ست هین                 تیغ خورشید از ضیا باشد یقین

1.18                                    نور از آن ِ ماه باشد، وین ضیا                          آن ِ خورشید، این فرو خوان از  ُنبا

1.19                                    شمس را قرآن ضیا خواند ای پدر                      و آن قمر را نور خواند، این را نگر

1.20                                    شمس چون عالی تر آمد خود ز ماه                    پس ضیا از نور افزون دان به جاه

1.21                                    هر كس اندر نور مه منهج ندید                          چون بر آمد آفتاب، آن شد پدید

1.22                                    آفتاب، اعواض را كامل نمود                            لاجرم بازارها در روز بود

1.23                                    تا كه قلب و نقد نیك آید پدید                              تا بود از غبن و از حیله بعید

1.24                                    تا كه نورش كامل آمد در زمین                         تاجران را، "رَحْمَة ً للعالمین"

1.25                                    لیك بر قلاب مبغوض است سخت                      زآن كز او شد كاسد او را نقد و رخت

1.26                                    پس عدوی جان صرّاف است قلب                      دشمن درویش كه بود؟ غیر ِ كلب ؟

1.27                                    انبیا با دشمنان بر می تنند                                 پس ملایك ربّ سلـّم میزنند

1.28                                    كاین چراغی را كه هست او نور ِ كار                 از پُف و دمهای دزدان دور دار

1.29                                    دزد و قلاب است خصم نور و بس                     زین دو ای فریاد رس، فریاد رس

1.30                                    روشنی بر دفتر چارم بریز                               كافتاب از چرخ چارم كرد خیز

1.31                                    هین ز چارم، نور ده خورشیدوار                       تا بتابد بر بلاد و بر دیار

1.32                                    هر كش افسانه بخواند، افسانه است                    وآنكه دیدش نقد، خود مردانه است

1.33                                    آب نیل است و به قبطی خون نمود                     قوم موسی را نه خون بُد، آب بود

1.34                                    دشمن این حرف، این دم در نظر                       شد ممثل سر نگون اندر سقر

1.35                                    ای ضیاء الحق تو دیدی حال او                         حق نمودت پاسخ افعال او

1.36                                    دیدۀ غیبت چو غیب است اوستاد                        كم مبادا زین جهان، این دید و داد

1.37                                    این حكایت را كه نقدِ وقت ماست                       گر تمامش میكنی اینجا، رواست

1.38                                    ناكسان را ترك كن، بهر كسان                           قصه را پایان بر و مخلص رسان

1.39                                    این حكایت گر نشد آنجا تمام                             چارمین جلد است، آرش در نظام

 

2. تمامی حكایت آن عاشق كه از عسس گریخت در باغی مجهول خود معشوق را در باغ یافت و عسس را از شادی دعای خیر می كرد و می گفت كه: عَسی  أَنْ تَكْرَهُوا شَیئاً وَ هُوَ خَیرٌ لَكُمْ

2.1                                           اندر آن بودیم، كان شخص از عسس                   راند اندر باغ، از خوفی، فرس

2.2                                           بود اندر باغ آن صاحب جمال                           كز غمش این در عنا بُد هشت سال

2.3                                           سایۀ او را نبود امكان ِ دید                                همچو عنقا وصف او را می شنید

2.4                                           جز یكی لقیه كه اول از قضا                             بر وی افتاد و شد او را دل ربا

2.5                                           بعد از آن چندان كه می كوشید او                       خود مجالش می نداد، آن تند خو

2.6                                           نی به لابه چاره بودش، نی به مال                     سیر چشم و بی طمع بود آن نهال

2.7                                           عاشق هر پیشه و هر مطلبی                             حق بیالود اول كابین لبی

2.8                                           چون بدآن آسیب در جُست آمدند                         پیش پاشان مینهد هر روز بند

2.9                                           چون در افتادند اندر جستجو                             بعد از آن در بست كابین جست او

2.10                                    هم بر آن بو می تنند و میروند                           هر دمی راجی و آیس میشوند

2.11                                    هر كسی را هست اومید بری                            كه گشادندش در آن روزی دری

2.12                                    باز در بستندش و، آن در پرست                        بر همان اومید آتش پا شدست

2.13                                    چون در آمد خوش در آن باغ، آن جوان              خود فرو شد پا به گنجش ناگهان

2.14                                    مر عسس را ساخته یزدان سبب                         تا ز بیم او دود در باغ شب

2.15                                    بیند آن معشوقه را او با چراغ                           طالب انگشتری، در جوی ِ باغ

2.16                                    پس قرین میكرد از ذوق آن نفس                        با ثنای حق، دعای آن عسس

2.17                                    گر زیان كردم عسس را از گریز                       بیست چندان سیم و زر، بر وی بریز

2.18                                    از عوانی، مر  ورا  آزاد كن                             آن چنان كه شادم، او را شاد كن

2.19                                    سعد دارش این جهان و آن جهان                        از عوانی و سگی اش وارهان

2.20                                    گر چه خوی آن عوان هست، ای خدا                  كه هماره خلق را خواهد بلا

2.21                                    گر خبر آید كه شه جُرمی  نهاد                          بر مسلمانان شود او زفت شاد

2.22                                    ور خبر آید كه شه رحمت نمود                         از مسلمانان فکند آن را به جود

2.23                                    ماتمی در جان او افتد از آن                              * گیردش قولنج از این غم در زمان

2.24                                    صد چنین ادبارها دارد عوان                            * زین بلا فریاد رس، ای مستعان

2.25                                    او عوان را در دعا در میكشید                          كز عوان او را چنان راحت رسید

2.26                                    بر همه زهر و، بر او تریاق بود                        آن عوان، پیوندِ آن مشتاق بود

2.27                                    پس بَد مطلق نباشد در جهان                             بَد به نسبت باشد، این را هم بدان

2.28                                    در زمانه هیچ زهر و قند نیست                         كه یكی را پا، دگر را بند نیست

2.29                                    مر یكی را پا، دگر را پای بند                           مر یكی را زهر و، دیگر را چو قند

2.30                                    زهر مار، آن مار را باشد حیات                        نسبتش با آدمی آمد مَمات

2.31                                    خلق ِ آبی را بود دریا چو باغ                            خلق ِ خاكی را بود آن مرگ و داغ

2.32                                    همچنین بر می شمر، ای مردِ كار                      نسبت این، از یكی تا صد هزار

2.33                                    زید، اندر حق آن، شیطان بود                           در حق ِ آن دیگری سلطان بود

2.34                                    این بگوید: زید صدیق و سنی است                    وآن بگوید: زید گبر و كشتنی است

2.35                                    زید، یك ذات است، بر آن یك جنان                     او بر این دیگر همه رنج و زیان

2.36                                    گر تو خواهی كاو تو را باشد شكر                     پس و را از چشم عُشاقش نگر

2.37                                    منگر از چشم خودت آن خوب را                       بین به چشم طالبان مطلوب را

2.38                                    چشم خود بر بند ز آن خوش چشم، تو                 عاریت كن چشم از عشاق او

2.39                                    بلك از او كن عاریت، چشم و نظر                     پس ز چشم او، به روی او نگر

2.40                                    تا شوی ایمن ز سیری و ملال                           گفت: كان الله له، زآن ذو الجلال

2.41                                    چشم او من باشم و دست و دلش                        تا رهد از مدبریها مقبلش

2.42                                    هر چه مكروه است، چون او شد دلیل                 سوی محبوبت، حبیب است و خلیل

 

3. حكایت آن واعظ كه هر آغاز تذكیر دعای ظالمان و سخت دلان و بی اعتقادان كردی

3.1                                           آن یكی واعظ چو بر تخت آمدی                        قاطعان ِ راه را داعی شدی

3.2                                           دست بر می داشت: یا رب، رحم ران                 بر بدان و مفسدان و طاغیان

3.3                                           بر همۀ تسخر كنان ِ اهل خیر                            بر همۀ كافر دلان و، اهل ِ دیر

3.4                                           می نكردی او دعا بر اصفیا                              می نگفتی جز خبیثان را دعا

3.5                                           مر  ورا گفتند: كاین معهود نیست                       دعوت اهل ضلالت جود نیست

3.6                                           گفت: نیكوئی از اینها دیده ام                             من دعاشان زین سبب بگزیده ام

3.7                                           خبث و ظلم و جور چندان ساختند                      كه مرا از شر، به خیر انداختند

3.8                                           هر گهی كه رو به دنیا كردمی                           من از ایشان زخم و ضربت خوردمی

3.9                                           كردمی از زخم، آن جانب پناه                           باز آوردندمی گرگان به راه

3.10                                    چون سبب ساز صَلاح من شدند                         پس دعاشان بر من است، ای هوشمند

3.11                                    بنده می نالد به حق از درد و نیش                      صد شكایت میكند از رنج خویش

3.12                                    حق همی گوید: كه آخر رنج و درد                     مر تو را لابه كنان و راست كرد

3.13                                    این گله ز آن نعمتی كن كت زند                         از در ما دور و مطرودت كند

3.14                                    در حقیقت هر عدو داروی توست                      كیمیای نافع و دل جوی توست

3.15                                    كه از او اندر گریزی در خلا                            استعانت جویی از لطف خدا

3.16                                    در حقیقت دوستانت دشمنند                              كه ز حضرت دور و مشغولت كنند

3.17                                    هست حیوانی كه نامش اشغر است                     او به زخم چوب، زفت و لمتر است

3.18                                    تا كه چوبش میزنی، به میشود                           او ز زخم چوب فربه میشود

3.19                                    نفس مومن اشغری آمد یقین                              كاو به زخم رنج، زفت است و سمین

3.20                                    زین سبب بر انبیا رنج و شكست                        از همه خلق جهان افزونتر است

3.21                                    تا ز جانها، جانشان شد زفت تر                         كه ندیدند آن بلا قومی دگر

3.22                                    پوست از دارو، بلاكش میشود                          چون ادیم طائفی خوش میشود

3.23                                    ور نه تلخ و تیز مالیدی در او                           گنده گشتی، ناخوش و، ناپاك بو

3.24                                    آدمی را نیز چون آن پوست دان                        از رطوبتها شده زشت و گران

3.25                                    تلخ و تیز و مالش بسیار ده                               تا شود پاك و لطیف و بافره

3.26                                    ور نمی تانی، رضا ده، ای عیار                       که خدا رنجت دهد بی اختیار

3.27                                    كه بلای دوست تطهیر شماست                          علم او بالای تدبیر شماست

3.28                                    چون صفا بیند بلا شیرین شود                           خوش شود دارو چو صحت بین شود

3.29                                    بُرد بیند خویش را در عین ِ مات                        پس بگوید: اقتلونی یا ثقات

3.30                                    این عوان در حق غیری سود شد                       لیك اندر حق خود مردود شد

3.31                                    رحم ربانی، از او ببریده شد                             كین ِ شیطانی، بر او پیچیده شد

3.32                                    كارگاه خشم گشت و كین وری                          كینه دان اصل ضلال و كافری

 

4. سؤال كردن از عیسی علیه السلام كه در وجود از همۀ صعبها صعب تر چیست؟

4.1                                           گفت عیسی را یكی هشیار سر                           چیست در هستی ز جمله صعب تر؟

4.2                                           گفتش: ای جان، صعب تر  خشم ِ خدا                 كه از آن دوزخ همی لرزد چو ما

4.3                                           گفت: از این خشم خدا چبود امان؟                      گفت: تركِ خشم خویش اندر زمان

4.4                                           * کظم غیظ است ای پسر خط امان                    خشم حق یاد آور و، در کش عنان

4.5                                           پس عوان كه معدن این خشم گشت                     خشم زشتش از سبع هم، در گذشت

4.6                                           چه امیدستش به رحمت؟ جز مگر                      باز گردد ز آن صفت، آن بی هنر

4.7                                           گر چه عالم را از ایشان چاره نیست                   این سخن اندر ضلال افكندنیست

4.8                                           چاره نبود هم جهان را از چمین                         لیك نبود آن چمین ماء معین

 

5. قصد خیانت كردن عاشق و بانگ بر زدن معشوق بر وی

5.1                                           * بازگو احوال آن خسته جگر                           در میان باغ با رشک قمر

5.2                                           چونكه تنهایش بدید آن ساده مرد                        زود او قصد كنار و بوسه كرد

5.3                                           بانگ بر وی زد به هیبت آن نگار                      كه مرو گستاخ، ادب را هوش دار

5.4                                           گفت: آخر خلوت است و خلق نی                       آب حاضر، تشنه ای همچون منی

5.5                                           كس نمی جنبد در این جا، جز كه باد                   كیست حاضر؟ چیست مانع زین گشاد؟

5.6                                           * گفت: ای شیدا، تو ابله بوده ای                       ابلهی، و ز عاقلان نشنوده ای

5.7                                           * باد را دیدی كه می جنبد، بدان                        باد جنبانیست اینجا، باد ران

5.8                                           مروحۀ تصریف صنع ایزدش                           زد بر این باد و، همی جنباندش

5.9                                           جزو بادی، كه به حكم ما  در است                     باد بیزن تا نجنبانی، نجست

5.10                                    جنبش این جزو باد، ای ساده مرد                       بی تو و بی بادبیزن، سر نكرد

5.11                                    جنبش باد نفس كاندر لب است                           تابع تصریف جان و قالب است

5.12                                    گاه دم را، مدح و پیغامی  كنی                           گاه دم را، هجو و دشنامی  كنی

5.13                                    پس بدان احوال دیگر بادها                               كه ز جزوی،  ُكل همی بیند نها

5.14                                    باد را حق، گه بهاری میكند                              در دی اش، زین لطف عاری میكند

5.15                                    * بر گروه عاد، صرصر میكند                         باز بر هودش معطر میكند

5.16                                    میكند یك باد را زهر سموم                               مر صبا را میكند خرّم  ُقدوم

5.17                                    بادِ دم را در تو بنهاد او اساس                           تا كنی هر باد را، بر وی قیاس

5.18                                    دم نمیگردد سخن بی لطف و قهر                       بر گروهی شهد و بر قومی است زهر

5.19                                    مروحه جنبان پی انعام كس                              و ز برای قهر هر پشه و مگس

5.20                                    مروحۀ تقدیر ربانی چرا؟                                 پر نباشد ز امتحان و ابتلا ؟

5.21                                    چونكه جزو باد دم یا مروحه                             نیست الا مفسده یا مُصلحه

5.22                                    این شمال و، این صبا و، این دبور                     كی بود از لطف و از انعام دور ؟

5.23                                    یك كف گندم ز انباری ببین                               فهم كن، كان جمله باشد همچنین

5.24                                    كلّ ِ باد، از برج ِ بادِ آسمان                              كی جهد بی مروحۀ آن باد ران ؟

5.25                                    بر سر خرمن به وقت انتقاد                              نی كه فلاحان ز حق جویند باد ؟

5.26                                    تا جدا گردد ز گندم كاهها                                 تا به انباری رود، یا چاهها

5.27                                    چون بماند دیر آن بادِ وزان                              جمله را بینی به حق لابه  ُكنان

5.28                                    * همچنین در طلق آن باد ولاد                          گر نیاید، بانگِ درد آید، "كه داد"

5.29                                    گر نمیدانند كش راننده اوست                            باد را، پس كردن زاری چه خوست ؟

5.30                                    * اهل كشتی همچنین جویای باد                        جمله خواهانش از آن رب العباد

5.31                                    * همچنین در درد دندانها ز باد                         دفع میخواهی به سوز و اعتقاد

5.32                                    * از خدا لابه كنان آن جندیان                           كه بده باد ظفر ای كامران

5.33                                    رقعۀ تعویذ میخواهند نیز                                 در شكنجۀ طلق زن از هر عزیز

5.34                                    پس همه دانسته اند این را یقین                          كه فرستد باد، رب العالمین

5.35                                    پس یقین در عقل هر داننده هست                       اینكه با جنبنده، جنباننده هست

5.36                                    گر تو او را می نبینی در نظر                           فهم كن آن را به اظهار اثر

5.37                                    تن به جان جنبد، نمی بینی تو جان                      لیك از جنبیدن ِ تن، جان بدان

5.38                                    گفت او: گر ابلهم من در ادب                            زیركم اندر وفا و در طلب

5.39                                    گفت: ادب این بود خود، كه دیده شد                   آن دگر را خود همی دانی تو  لد

5.40                                    خود ادب این بود و آن دیگر دفین                      زین بَتر باشد که دیدیمش، یقین

5.41                                    هرچه زین کوزه تراود بعد از این                      یک نمط خواهد بُدَن، جمله چنین

 

6. قصۀ آن صوفی كه زن را با بیگانه بگرفت

6.1                                           صوفیی آمد به سوی خانه روز                         خانه یك در بود و، زن با كفش دوز

6.2                                           جفت گشته با حریفِ خویش، زن                       اندر آن یك حجره از وسواس تن

6.3                                           چون بزد صوفی به جد در چاشتگاه                   هر دو درماندند، نی حیلت نه راه

6.4                                           هیچ معهودش نبُد كاو آن زمان                          سوی خانه باز گردد از دكان

6.5                                           قاصدا، آن روز بی وقت آن مروع                     از خیالی كرد با خانه رجوع

6.6                                           اعتماد زن بر او، كاو هیچ بار                           این زمان تا خانه ناید او ز كار

6.7                                           اعتمادش بود از روی قیاس                             خانه نتوان کرد در کوی قیاس

6.8                                           آن قیاسش راست نامد از قضا                           گر چه ستار است، هم بدهد سزا

 

7. * در بیان آنکه حق تعالی بنده را به گناه اول رسوا نکند

7.1                                           چونكه بَد كردی، بترس، ایمن مباش                   زآنكه تخم است و، برویاند خداش

7.2                                           چند گاهی او بپوشاند كه تا                               آید آخر زآن پشیمانی تو را

7.3                                           چون عمر، آن شاه و میر مومنان                       داد دزدی را به جلاد و عوان

7.4                                           بانگ زد آن دزد: كای میر دیار                         اولین بار است جرمم زینهار

7.5                                           گفت امیرش: حاش لله كه خدا                            بار اول قهر راند در جزا

7.6                                           بارها پوشد پی اظهار ِ فضل                             باز گیرد از پی اظهار ِ عدل

7.7                                           تا كه این هر دو صفت ظاهر شود                     آن مبشر گردد، این منذر شود

7.8                                           بارها زن نیز آن بَد كرده بود                            سهل بگذشت آن و، سهلش مینمود

7.9                                           آن نمی دانست عقل ِ پای سُست                         كه سبو دائم ز جو ناید درست

7.10                                    آنچنانش تنگ آورد آن قضا                              كه منافق را كند مرگ فجا

7.11                                    نی طریق و، نی رفیق و، نی امان                      زآنکه عزرائیل شد در قصدِ جان

7.12                                    آنچنان كان زن در آن حجرۀ خفا                        خشك شد او و حریفش ز ابتلا

7.13                                    گفت صوفی با دل خود: كای دو گبر                  از شما كینه كشم، لیكن به صبر

7.14                                    لیك نادانسته آرم این نفس                                 تا نگردد مطلع زین حال، کس

7.15                                    از شما پنهان كشد كینه محق                             اندك اندك، همچو بیماری دق

7.16                                    مرد دق باشد چو یخ هر لحظه كم                       لیك پندارد به هر دم بهترم

7.17                                    همچو كفتاری كه میگیرند و، او                        غرّۀ آن گفتِ "كاین كفتار كو؟"

7.18                                    * نیست در سوراخ کفتار ای عمو                     گشته او مغرورتر زین گفت و گو

7.19                                    * این همی گویند و بندش مینهند                        او خوش آسوده که از من غالفند

7.20                                    هیچ  پنهان خانه، آن زن را نبود                        سمج و دهلیز و رهِ بالا نبود

7.21                                    نه تنوری كه در آن پنهان شود                          نی جوالی كه حجاب آن شود

7.22                                    همچو عرصۀ پهن ِ روز رستخیز                       نی گو و نی پشته، نی جای گریز

7.23                                    گفت یزدان: وصفِ این جای حرج                     بهر محشر "لا تری فیها عوج"

7.24                                     

8. معشوق را زیر چادر پنهان كردن جهت تلبیس و بهانه گفتن زن كه إِنَّ كَیدَكُنَّ عَظِیمٌ

8.1                                           چادر خود را بر او افكند زود                           مرد را زن کرد و در را بر گشود

8.2                                           زیر چادر مرد رسوا و عیان                             سخت پیدا، چون شتر بر نردبان

8.3                                           از تعجب گفت صوفی: چیست این؟                    هرگز این را من ندیدم، کیست این؟

8.4                                           گفت: خاتونیست از اعیان ِ شهر                        مر ورا از مال و اقبال است بهر

8.5                                           در ببستم تا كسی بیگانه ای                               در نیاید زود نادانانه ای

8.6                                           گفت صوفی: چیستش هین خدمتی                      تا بر آرم بی سپاس و منتی ؟

8.7                                           گفت: میلش خویشی و پیوستگی است                 نیك خاتونیست، حق داند كه كیست

8.8                                           یک پسر دارد که اندر شهر نیست                      خوب و زیرک چابک و مکسب کنی است

8.9                                           خواست دختر را ببیند زیر دست                        اتفاقا دختر اندر مكتب است

8.10                                    باز گفت: ار آرد باشد یا سبوس                         میكنم او را به جان و دل عروس

8.11                                    گفت صوفی: ما فقیر و، زاد كم                         قوم خاتون، مالدار و محتشم

8.12                                    كی بود این كفو ایشان در زواج؟                       یك در از چوب و، دری دیگر ز عاج

8.13                                    * کی بود همرنگ، فقر و احتشام؟                     چون شود همجنس، یاقوت و رخام ؟

8.14                                    * جامه نیمی اطلس و نیمی پلاس                      عیب باشد نزد اربابِ شناس

8.15                                    * با کبوتر، باز کی شد هم نفس؟                       کی شود همراز، عنقا با مگس؟

8.16                                    كفو باید هر دو جفت اندر نكاح                          ور نه تنگ آید، نماند ارتیاح

 

9. گفتن زن كه او در بند جهاز نیست مراد او ستر و صلاح است و جواب گفتن صوفی این را سر پوشیده

9.1                                           گفت: گفتم من چنین عذری و، او                       گفت: نی، من نیستم اسبابجو

9.2                                           ما ز مال و زر ملول و تخمه ایم                        ما به حرص و جمع، نی چون عامه ایم

9.3                                           ما ملولیم از قماش و زرّ و سیم                          فارغیم و تخمه از مال عظیم

9.4                                           قصد ما سِتر است و پاكی و صلاح                    در دو عالم، خود بدان باشد فلاح

9.5                                           باز صوفی عذر درویشی بگفت                        و آن مكرر كرد تا نبود نهفت

9.6                                           گفت زن: من هم مكرر كرده ام                          بی جهازی را مقرر كرده ام

9.7                                           اعتقاد اوست راسختر ز كوه                             كه ز فقرش هیچ می ناید شكوه

9.8                                           او همی گوید: مُرادم عفت است                         از شما مقصود، صدق و همت است

9.9                                           گفت صوفی: خود جهاز و مال ما                      دید و می بیند هویدا و خفا

9.10                                    خانۀ تنگی، مقام یك تنی                                   كه در آن پنهان نماند سوزنی

9.11                                    باز ستر و پاكی و زهد و صلاح                        او ز ما به داند اندر انتصاح

9.12                                    به ز ما میداند او احوال سِتر                             وز پس و پیش و سر و دنبال سِتر

9.13                                    بی جهازی خود عیان همچون خورست               وز صلاح و ستر او واقف تر است

9.14                                    *ظاهر او بی جهاز و خادم است                       وز صلاح و ستر، او خود عالم است

9.15                                    شرح مستوری ز بابا شرط نیست                       چون بر او پیدا، چو روز روشنیست

9.16                                    این حكایت را بدان گفتم كه تا                            لاف كم بافی چو رسوا شد خطا

9.17                                    مر تو را ای هم به دعوی مستزاد                      این بُدستت اجتهاد و اعتقاد

9.18                                    چون زن صوفی تو خائن بوده ای                      دام مكر اندر دغا بگشوده ای

9.19                                    كه ز هر ناشسته روئی، گپ زنی                       شرم داری، و ز خدای خویش نی

 

10. غرض از سمیع و بصیر گفتن خدا را

10.1                                    از پی آن گفت حق خود را "بصیر"                    كه بود دید وی ات هر دم نذیر

10.2                                    از پی آن گفت حق خود را "سمیع"                     تا ببندی لب ز گفتار شنیع

10.3                                    از پی آن گفت حق خود را "علیم"                      تا نیندیشی فسادی تو، ز بیم

10.4                                    نیست اینها بر خدا اسم ِ علم                              كه سیه كافور دارد نام هم

10.5                                    اسم مشتق است ز اوصاف قدیم                         نی مثال علت اولی سقیم

10.6                                    ور نه تسخر باشد و طنز و دَها                         كرّ را سامع ضریری را ضیا

10.7                                    یا علم باشد حیی نام وقیح                                 یا سیاه زشت را، نام صبیح

10.8                                    طفلك نوزاده را "حاجی" لقب                            یا لقب "غازی" نهی بهر نسب

10.9                                    گر بگویند: این لقبها در مدیح                            چون ندارد آن صفت، نبود صحیح

10.10                             تسخر و طنزی بود آن، یا جنون                        پاك حق عما یقول الظالمون

10.11                             من همی دانستمت پیش از وصال                       كه نكو روئی، ولیكن بد خصال

10.12                             من همی دانستمت پیش از لقا                            كز ستیزه راسخی اندر شقا

10.13                             چونكه چشمم سرخ باشد در عمش                      دانمش ز آن درد، گر كم بینمش

10.14                             تو مرا چون بره دیدی بی شبان                         تو گمان بردی ندارم پاسبان

10.15                             عاشقان از درد ز آن نالیده اند                           كه نظر تا جایگه مالیده اند

10.16                             بی شبان دانسته اند آن ظبی را                          رایگان دانسته اند آن سبی را

10.17                             تا ز غمزه تیر آمد بر جگر                               كه منم حارس، گزافه كم نگر

10.18                             كی كم از بره، كم از بزغاله ام ؟                        كه نباشد حارس از دنباله ام

10.19                             حارسی دارم كه ملكش می سزد                         داند آن بادی كه آن بر من میوزد

10.20                             سرد بود آن باد یا گرم، آن علیم                         نیست غافل، نیست غایب، ای سقیم

10.21                             نفس ِ شهوانی ندارد نور جان                            من به دل کوریت میدیدم عیان

10.22                             نفس ِ شهوانی ز حق كرّ است و كور                  من به دل كوریت میدیدم ز دور

10.23                             هشت سالت زآن نپرسیدم به هیچ                        كه پُرت دیدم ز جهل ِ پیچ پیچ

 

11. مثال دنیا چون گلخن و تقوی چون حمام

11.1                                    خود چه پرسم آنكه او باشد به تون ؟                   كه "تو چونی ؟" چون بود او سر نگون

11.2                                    شهوت دنیا مثال گلخن است                              كه از او حمام تقوی روشن است

11.3                                    لیك قسم متقی زین تون صفاست                        زآنكه در گرمابه است و در نقاست

11.4                                    اغنیا، مانندۀ سرگین كشان                                بهر آتش كردن گرمابه دان

11.5                                    اندر ایشان حرص بنهاده خدا                            تا بود گرمابه گرم و بانوا

11.6                                    ترك این تون گیر و، در گرمابه ران                   تركِ تون را، عین آن گرمابه دان

11.7                                    هر كه در تون است، او چون خادم است              مر ورا، كاو صابر است و حازم است

11.8                                    هر كه در حمام شد سیمای او                            هست پیدا بر رُخ زیبای او

11.9                                    تونیان را نیز سیما آشكار                                 از لباس و از دخان و از غبار

11.10                             ور نبینی روش، بویش را بگیر                         بو عصا آمد برای هر ضریر

11.11                             ور نداری بو، در آرش در سخن                        از حدیث نو بدان راز كهن

11.12                             پس بگوید: تو نئی صاحب ذهب                        بیست سله چرك بُردم تا به شب

11.13                             حرص تو چون آتش است اندر جهان                  باز كرده هر زبانه صد دهان

11.14                             پیش عقل، این زر، چو سرگین ناخوش است        گر چه چون سرگین فروغ آتش است

11.15                             آفتابی كاو دم از آتش زند                                 چرك تر را لایق آتش كند

11.16                             آفتاب آن سنگ را هم كرد زر                           تا به تون حرص افتد صد شرر

11.17                             آنكه گوید: مال گرد آورده ام                             چیست؟ یعنی چرك چندین خورده ام

11.18                             این سخن گر چه كه رسوائی فزاست                   در میان تونیان زین فخرهاست

11.19                             كه تو شش سله كشیدی تا به شب                       من كشیدم بیست سله بی تعب

11.20                             آنكه در تون زاد و پاكی را ندید                         بوی مُشك  آرد  بر او رنجی پدید

11.21                             * گر بتون انباز خواهی بود تو                         زین زیان هرگز نبینی سود تو

 

12. قصۀ آن دباغ كه در بازار عطاران از بوی عطر و مشك بی هوش و رنجور شد

12.1                                    آن یکی دبّاغ در بازار شد                                تا خَرَد آنچه ورا در کار بُد

12.2                                    آن یكی افتاد بی هوش و خمید                           چونكه در بازار عطاران رسید

12.3                                    بوی عطرش زد ز عطاران راد                        تا بگردیدش سر و بر جا فتاد

12.4                                    همچو مردار اوفتاد او بی خبر                          نیم روز اندر میان رهگذر

12.5                                    جمع آمد خلق بر وی آن زمان                           جملگی، لا حول گو، درمان كنان

12.6                                    آن یكی كف بر دل او می براند                          و ز گلاب آن دیگری بر وی فشاند

12.7                                    او نمی دانست كاندر مرتعه                              از گلاب آمد ورا این واقعه

12.8                                    آن یكی دستش همی مالید و سر                         و آن دگر كه گل همی آورد تر

12.9                                    آن بُخُور ِ عود و شكّر زد بهم                            و آن دگر از پوشش اش میكرد كم

12.10                             وآن شده خم تا نفس چون میکشد                        وآن دگر بو از دهانش می شمد

12.11                             و آن دگر نبضش گرفته از خرد                         منتظر تا نبض او چون میجهد

12.12                             تا كه مِی خوردست، یا بنگ و حشیش                 خلق در ماندند اندر بی هُشیش

12.13                             پس خبر بردند خویشان را شتاب                       كه فلان افتاده است آینجا خراب

12.14                             كس نمیداند كه چون مصروع گشت                    یا چه شد كاو را فتاد از بام طشت

12.15                             یك برادر داشت آن دباغ زفت                           گربز و دانا بیامد زود تفت

12.16                             اندكی سرگین سگ در آستین                            خلق را بشكافت و، آمد با حنین

12.17                             گفت: من رنجش همیدانم ز چیست                      چون سبب دانی، دوا كردن جلیست

12.18                             چون سبب معلوم نبود مشكل است                      داروی رنج و، در آن صد محمل است

12.19                             چون بدانستی سبب را سهل شد                          دانش ِ اسباب، دفع جهل شد

12.20                             گفت با خود: هستش اندر مغز و رگ                  توی بر تو، بوی آن سرگین سگ

12.21                             تا میان اندر حدث او تا به شب                          غرق دباغی است او روزی طلب

12.22                             * با حدث کردست عادت سال و ماه                   بوی عطرش لاجرم دارد تباه

12.23                             پس چنین گفته است جالینوس مه                        آنچه عادت داشت بیمار، آنش دِه

12.24                             كز خلاف عادت است آن رنج او                       پس دوای رنجش از معتاد جو

12.25                             چون جعل گشته است از سرگین كشی                 از گلاب آید جعل را بی هُشی

12.26                             هم از آن سرگین سگ داروی اوست                  كه بدان او را همی معتاد و خوست

12.27                             "الخبیثات الخبیثین" را بخوان                            رو و پشت این سخن را باز دان

12.28                             ناصحان او را به عنبر یا گلاب                         می دوا سازند بهر فتح باب

12.29                             مر خبیثان را نسازد طیبات                              در خور و لایق نباشد ای ثقات

12.30                             چون ز عطر ِ وحی كژ گشتند و  ُگم                   بد فغانشان كه "تَطَیرْنا بكم"

12.31                             رنج و بیماریست ما را این مقال                        نیست نیكو وعظتان، ما را به فال

12.32                             گر به گفت آرید نصحی آشكار                          ما كنیم آن دم شما را سنگسار

12.33                             ما به لغو و لهو فربه گشته ایم                           در نصیحت خویش را نسرشته ایم

12.34                             هست قوتِ ما، دروغ و لهو و لاغ                     شورش معده ست ما را این بلاغ

12.35                             رنج را صد تو و افزون میكنند                          عقل را دارو به افیون میكنند

12.36                             * گند شرک و کفر ایشان بی حد است                 هین که دباغ اوفتاده بی خود است

 

13. معالجه كردن برادر دباغ، دباغ را به خفیه، به بوی سرگین

13.1                                    خلق را  می راند از وی آن جوان                      تا علاجش را نبینند آن كسان

13.2                                    سر به گوشش برد همچون رازگو                      پس نهاد آن چیز بر بینی او

13.3                                    كاو به كف سرگین سگ سائیده بود                    داروی مغز پلید، آن دیده بود

13.4                                    چونکه بوی آن حدث را واکشید                         مغز زشتش بوی ناخوش را شنید

13.5                                    ساعتی شد، مرده جنبیدن گرفت                         خلق گفتند: این فسونی بُد شگفت

13.6                                    كاین بخواند افسون به گوش او دمید                   مرده بود، افسون به فریادش رسید

13.7                                    جنبش اهل فساد آن سو بود                               كه ز ناز و غمزه و ابرو بود

13.8                                    هر كه را مشك نصیحت سود نیست                    جز بدین بوی بدش بهبود نیست

13.9                                    مشركان را، ز آن نجس خواندست حق                كاندرون پشك زادند از سبق

13.10                             كرم، كاو زاده ست در سرگین ابد                      می نگرداند به عنبر خوی خَود

13.11                             چون نزد بر وی نثار رشّ نور                          او همه جسم است، نی دل چون قشور

13.12                             ور  ز  رشّ  نور حق قسمیش داد                      همچو رسم مصر سرگین مرغ  زاد

13.13                             لیك نی مرغ خسیس خانگی                              بلكه مرغ ِ دانش و فرزانگی

13.14                             تو بدان مانی، كز آن نوری  ُتهی                       زانكه بینی بر پلیدی مینهی

13.15                             از فراقت زرد شد رخسار و رو                        برگ زردی، میوۀ ناپخته تو

13.16                             دیگ ز آتش شد سیاه و دود فام                          گوشت از سختی چنین مانده ست خام

13.17                             هشت سالت جوش دادم در فراق                        كم نشد یك ذره خامیت و نفاق

13.18                             * خامی و، هرگز نخواهی پخت تو                    گر هزاران بار جوشی، ای عتو

13.19                             غورۀ تو سنگ بسته، كز سقام                           غوره ها اكنون مویزند و، تو خام

 

14. عذر خواستن آن عاشق از گناه خویش به تلبیس و روی پوش و فهم كردن معشوق آن را نیز

14.1                                    گفت عاشق: امتحان كردم، مگیر                       تا ببینم تو حریفی یا ستیر

14.2                                    من همی دانستمت بی امتحان                            لیك، كی باشد خبر همچون عیان ؟

14.3                                    آفتابی، نام تو مشهور و فاش                             چه زیان است ار بكردم ابتلاش ؟

14.4                                    تو منی، من خویشتن را امتحان                         میكنم هر روز در سود و زیان

14.5                                    انبیا را امتحان كرده عدات                               تا شده ظاهر از ایشان معجزات

14.6                                    امتحان ِ چشم ِ خود كردم به نور                        ای كه چشم بد ز چشمان تو دور

14.7                                    این جهان همچون خرابه ست و تو گنج                گر تفحص كردم از گنجت، مرنج

14.8                                    ز آن چنین بی خردگی كردم گزاف                     تا زنم با دشمنان هر بار لاف

14.9                                    تا زبانم چون تو را نامی نهد                             چشم از این دیده گواهیها دهد

14.10                             گر شدم در راهِ حرمت راه زن                          آمدم ای مه، به شمشیر و كفن

14.11                             * جز به شمشیر خود ای شاهم مکُش                  بیش از این از دوری ای ماهم مَکُش

14.12                             جز به دست خود مبرّم پا و سر                         كه از این دستم، نه از دستِ دگر

14.13                             از جدایی باز میرانی سخُن                               هر چه خواهی كن، ولیكن این مكن

14.14                             در سخن آبادم این دم راه شد                             گفت امكان نیست، چون بیگاه شد

14.15                             قشر را گفتیم و مغز آمد دفین                            گر بمانیم این نماند همچنین

14.16                             * گر خطائی آمد از ما در وجود                       چشم میداریم در غفو ای ودود

14.17                             * امتحان کردم، مرا معذور دار                        چون ز فعل خویش گشتم شرمسار

 

15. رد كردن معشوق عذر عاشق را و تلبیس او را در روی او مالیدن

15.1                                    در جوابش بر گشاد آن ماه لب                           كه سوی ما روز و، سوی توست شب

15.2                                    حیله های تیره اندر داوری                               پیش بینایان چرا می آوری ؟

15.3                                    هر چه در دل داری از مكر و حیل                    پیش ما پیداست چون روز، ای دغل

15.4                                    گر بپوشیمش ز بنده پروری                             تو چرا بی روئی از حد میبری ؟

15.5                                    از پدر آموز، كآدم در گناه                                خوش فرود آمد به سوی پایگاه

15.6                                    چون بدید آن عالِم الاسرار را                            کرد ورد خویش استغفار را

15.7                                    بر سر خاكستر اندُه نشست                               از بهانه شاخ تا شاخی نجَست

15.8                                    "ربنا انا ظلمنا" گفت و بس                               چونكه جانداران بدید از پیش و پس

15.9                                    دید جانداران پنهان همچو جان                          دور باش هر یكی تا آسمان

15.10                             كه هلا، پیش سلیمان مور باش                          تا بنشكافد تو را، این دور باش

15.11                             جز مقام راستی یك دم مأیست                           هیچ لالا مرد را چون چشم نیست

15.12                             كور اگر از پند پالوده شود                               هر دمی او باز آلوده شود

15.13                             آدما تو نیستی كور از نظر                               لیك إذا جاء القضاء عمی البصر

15.14                             عمرها باید به نادر گاه گاه                                تا كه بینا از قضا افتد به چاه

15.15                             كور را خود این قضا همراه اوست                    كه مر او را اوفتادن طبع و خوست

15.16                             در حدث افتد، نداند بوی چیست                         از من است این بوی یا ز آلودگیست ؟

15.17                             ور كسی بر وی كند مشكی نثار                         هم ز خود داند، نه از احسان یار

15.18                             پس دو چشم روشن، ای صاحب نظر                  بهتر از صد مادر است و صد پدر

15.19                             خاصه چشم دل كه آن هفتاد توست                     پیش چشم حس که خوشه چین اوست

15.20                             ای دریغا ره زنان بنشسته اند                            صد گره زیر زبانم بسته اند

15.21                             پای بسته چون رود خوش راهوار؟                    بس گران بندیست، این معذور دار

15.22                             این سخن اشكسته می آید دلا                             كاین سخن دُرّ است و، غیرت آسیا

15.23                             دُرّ اگر چه خُرد و اشكسته شود                         توتیای دیدۀ خسته شود

15.24                             ای دُرّ، از اشكست خود بر سر مزن                   كز شكستن روشنی خواهی شدن

15.25                             همچنین اشكسته بسته گفتنیست                           حق  ُكند آخر دُرستش، كاو غنی است

15.26                             گندم ار بشكست و از هم در سكست                    بر دكان آمد كه نك نان درست

15.27                             تو هم ای عاشق، چو جرمت گشت فاش              آب و روغن ترك كن، اشكسته باش

15.28                             آنكه فرزندان ِ خاص ِ آدمند                               نفحۀ انا ظلمنا میدمند

15.29                             حاجت خود عرضه كن، حجت مگو                   همچو ابلیس لعین فتنه جو

15.30                             سخت روئی گر ورا شد عیب پوش                    در ستیزه و سخت روئی رو بكوش

15.31                             از ستیزه خواست بوجهل لعین                           معجزات از مصطفی شاه مهین

15.32                             * آن ابو جهل از پیمبر معجزی                         خواست همچون كینه ور تركی غزی

15.33                             * معجزه جُست از نبی بوجهل سگ                   دید و نفزودش از آن، الا که شک

15.34                             لیك آن صدیق حق معجز نخواست                      گفت: این رو، خود نگوید جز كه راست

15.35                             كی رسد همچون توئی را كز منی؟                     امتحان همچو من یاری كنی

 

16. گفتن جهودی علی علیه السلام را كه اگر اعتماد داری بر حافظی خدا، از سر این كوشك خود را در انداز، و جواب آن حضرت او را

16.1                                    مرتضی را گفت روزی یك عنود                       كاو ز تعظیم خدا آگه نبود

16.2                                    بر سر قصری و بامی بس بلند                          حفظ حق را واقفی ای هوشمند ؟

16.3                                    گفت: آری او حفیظ است و غنی                        هستی ما را ز طفلی و منی

16.4                                    گفت: خود را اندر افكن هین ز بام                      اعتمادی كن به حفظ حق تمام

16.5                                    تا یقین گردد مرا ایقان تو                                 و اعتقاد خوبِ با برهان تو

16.6                                    پس امیرش گفت: خامش كن، برو                      تا نگردد جانت از جرأت گرو

16.7                                    كی رسد مر بنده را كاو با خدا                           آزمایش پیش آرد ز ابتلا ؟

16.8                                    بنده را كی زهره باشد كز فضول                       امتحان حق كند؟ ای گیج گول

16.9                                    آن خدا را میرسد، كاو امتحان                           پیش آرد هر دمی با بندگان

16.10                             تا بما ما را نماید آشكار                                    كه چه داریم از عقیده در سرار

16.11                             هیچ آدم گفت حق را: كه تو را                          امتحان كردم در آن جرم و خطا

16.12                             تا ببینم غایت حلمت شها                                  اه، كه را باشد مجال این؟ كه را ؟

16.13                             عقل تو از بس كه آمد خیره سر                         هست عذرت از گناه تو بتر

16.14                             آنكه او افراشت سقف آسمان                             تو چه دانی كردن او را امتحان ؟

16.15                             ای ندانسته تو شر و خیر را                              امتحان خود را كن، آنگه غیر را

16.16                             امتحان ِ خود چو كردی، ای فلان                       فارغ آئی ز امتحان دیگران

16.17                             چون بدانستی كه شكر دانه ای                           پس بدانی كاهل شكر خانه ای

16.18                             پس بدان بی امتحانی كه اله                              شكری نفرستدت ناجایگاه

16.19                             این بدان بی امتحان از علم شاه                          چون سری نفرستدت تا پایگاه

16.20                             هیچ عاقل افكند دُرّ ثمین؟                                 در میان مستراحی پر چمین ؟

16.21                             زانكه گندم را حكیم آگهی                                 هیچ نفرستد به انبار  َكهی

16.22                             شیخ را كه پیشوا و رهبر است                          گر مریدی امتحان كرد، او خر است

16.23                             امتحانش گر كنی در راه دین                             هم تو گردی ممتحن، ای بی یقین

16.24                             جرات و جهلت شود عریان و فاش                     او برهنه كی شود زین افتتاش ؟

16.25                             گر بیاید ذره سنجد كوه را                                بر درد ز آن  ُكه ترازوش، ای فتی

16.26                             كز قیاس خود ترازو می تند                             مرد حق را در ترازو میكند

16.27                             چون نگنجد او به میزان خرد                            پس ترازوی خرد را بر درد

16.28                             امتحان همچون تصرف دان در او                     تو تصرف بر چنان شاهی مجو

16.29                             چه تصرف كرد خواهد نقشها                            بر چنان نقاش، بهر ابتلا

16.30                             امتحانی گر بدانست و بدید                               نی كه هم نقاش آن بر وی كشید ؟

16.31                             چه قدر باشد خود این صورت كه بست ؟             پیش صورتها كه در علم وی است؟

16.32                             وسوسۀ این امتحان چون آمدت                          بخت بد دان، كآمد و گردن زدت

16.33                             چون چنین وسواس دیدی، زود زود                   با خدا گرد و درآ اندر سجود

16.34                             سجده گه را  َتر ُكن از اشك روان                      كای خدایا وارهانم زین گمان

16.35                             آن زمان كت امتحان مطلوب شد                        مسجد دین تو پر خَرّوب شد

16.36                             * هین چو وسواس آمدت در امتحان                   باز گرد و رو بحق آر آن زمان

16.37                             * تا نگهدارد تو را آن ممتحن                           از گمان و امتحان ِ انس و جن

16.38                             * ای ضیائ الحق حسام الدین بیا                       قصۀ داود بر گو و بقا

 

17. قصۀ مسجد اقصی و خروب و عزم كردن داود علیه السلام پیش از سلیمان علیه السلام بر بنای آن مسجد

17.1                                    چون در آمد عزم داودی به تنگ                       كه بسازد مسجد اقصی به سنگ

17.2                                    وحی كردش حق كه: ترك این بخوان                  كه ز دستت بر نیاید این بدان

17.3                                    نیست در تقدیر ما آنكه تو این                            مسجد اقصی بر آری، ای گزین

17.4                                    گفت: جرمم چیست ای دانای راز ؟                    كه مرا گوئی كه مسجد را مساز

17.5                                    گفت: بی جرمی، تو خونها كرده ای                   خون مظلومان به گردن برده ای

17.6                                    كه ز آواز تو خلقی بی شمار                             جان بدادند و شدند آن را شكار

17.7                                    خون بسی رفتست بر آواز تو                            بر صدای خوب جان پرداز تو

17.8                                    گفت: مغلوب تو بودم، مستِ تو                         دست من بر بسته بود از دست تو

17.9                                    نی كه هر مغلوب شه مرحوم بود ؟                    نی كه المغلوب كالمعدوم بود ؟

17.10                             گفت: ای مغلوب، معدومیت کو؟                        جز به نسبت نیست معدوم ایقنوا

17.11                             این چنین معدوم كاو از خویش رفت                   بهترین هستها افتاد و زفت

17.12                             او به نسبت با حیات حق فناست                         در حقیقت در فنا او را بقاست

17.13                             جملۀ ارواح در تدبیر اوست                             جملۀ اشباح در تأثیر اوست

17.14                             آنكه او مغلوب اندر لطف ماست                        نیست مضطر، بلكه مختار ولاست

17.15                             منتهای اختیار آن است خَود                              كه اختیارش گردد اینجا مفتقد

17.16                             اختیاری را نبودی چاشنی                                گر نگشتی آخر او محو از منی

17.17                             در جهان گر لقمه و گر شربت است                    لذت او فرع ترک لذت است

17.18                             گر چه از لذات بی تاثیر شد                              لذتی بود او و لذت گیر شد

17.19                             * هر که او مغلوب شد مرحوم گشت                  در بحار رحمتش معدوم گشت

17.20                             * نی چنان معدوم کز اهل وجود                        هیچ بر وی چربد اندر گاه جود

17.21                             * بلکه والی گشت موجودات را                        بی گمان و بی نفاق و بی ریا

17.22                             * بی مثال و بی نشان و بی مکان                      بی زمان و بی چنین و بی چنان

17.23                             * بی شکال اندر سوال و در جواب                    دم مزن والله اعلم بالصواب

 

18. شرح إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ و العلماء كنفس واحده، خاصه اتحاد داود و سلیمان و سایر انبیاء علیهم السلام كه اگر یكی از ایشان را منكر شوی ایمان به هیچ نبی درست نباشد و این علامت اتحاد است كه یك خانه از آن هزار خانه ویران كنی، آن همه ویران شود و یك دیوار قایم نماند كه لا نُفَرِّقُ بَینَ أَحَدٍ مِنْهُمْ و العاقل یكفیه الاشاره، این خود از اشارت گذشت

18.1                                    * پس خطاب آمد به داود از خدا                        کای گزین پیغمبر نیکو لقا

18.2                                    * دل مدار اندر تفکر زین خبر                          ره مده در دل ملال و غم مخور

18.3                                    * غم مدار ای پاک دل، در سینه ات                   پاک دار از هر غبار آیینه ات

18.4                                    * که تو را گفتیم: بگذر زین بنا                         کاندر این دریا تو را نبود شنا

18.5                                    * این قضا رفته است بر حکم قضا                    مر تو را باید همی دادن رضا

18.6                                    * با قضای ما رضا ده شاد باش                        تن بده وز قید غم آزاد باش

18.7                                    * کاین به جهد تو نمیگردد تمام                         بگذر از این کوشش و بردار گام

18.8                                    گر چه برناید به جهد و زور تو                         لیك مسجد را بر آرد پور تو

18.9                                    گر چه برناید به جهدت اینمقام                           لیک پور تو کند آن را تمام

18.10                             كردۀ او كردۀ توست ای حكیم                           مومنان را اتصالی دان قدیم

18.11                             مومنان معدود، لیك ایمان یكی                           جسمشان معدود، لیكن جان یكی

18.12                             غیر فهم و جان كه در گاو و خر است                 آدمی را عقل و جانی دیگر است

18.13                             باز غیر عقل و جان آدمی                                هست جانی در ولی آن دمی

18.14                             جان حیوانی ندارد اتحاد                                  تو مجو این اتحاد از روح ِ باد

18.15                             گر خورد این نان، نگردد سیر آن                       ور كشد بار این، نگردد آن گران

18.16                             بلكه این شادی كند از مرگ او                          از حسد میرد، چو بیند برگِ او

18.17                             جان گرگان و سگان هر یك جداست                   متحد جانهای شیران خداست

18.18                             جمع گفتم جانهاشان من به اسم                           كان یكی جان، صد بود نسبت به جسم

 

19. * مثل آوردن در بیان اتحاد جانهای انبیا و اولیاء و دوستان خدایتعالی بنوز آفتات که تمامت خانها و سرایها و بیابانها و کوهها و دریاها را بتابش خود روشن کند و در هر خانه و سرای و هر دشت و صحرا روشنائی دیگر دهد و همه یکنور و روشنی باشد و اختلاف جانهای مردم دیگر بنور ماه و ستارگان و نور چراغ که هر کدام نور دیگر است و چون آفتاب طلوع کند این انوار نمانند چنانکه روز حشر چون خورشید جمال و جلال حق از مشرق ازل طالع شود انوار عاریتی محو گردد

19.1                                    همچو آن یك نور خورشید سما                          صد بود نسبت به صحن خانه ها

19.2                                    لیك یك باشد همه انوارشان                               چون كه برگیری تو دیوار از میان

19.3                                    چون نماند خانه ها را قاعده                              مومنان مانند نفس واحده

19.4                                    فرق و اشكالات آید زین مقال                            لیک نبود مثل این، باشد مثال

19.5                                    فرق ها بی حد بود از شخص شیر                      تا به شخص آدمی زادِ دلیر

19.6                                    لیك در وقت مثال، ای خوش نظر                      اتحاد از روی جانبازی نگر

19.7                                    كان دلیر، آخر مثال شیر بود                             نیست مثل شیر در جملۀ حدود

19.8                                    متحد، نقشی ندارد این سرا                               تا كه مثلی وا نمایم من تو را

19.9                                    هم مثال ناقصی دست آورم                              تا ز حیرانی خرد را واخرم

19.10                             شب به هر خانه چراغی مینهند                          تا به نور آن، ز ظلمت میرهند

19.11                             آن چراغ، این تن بود، نورش چو جان                هست محتاج فتیل و این و آن

19.12                             آن چراغ شش فتیلۀ این حواس                          جملگی بر خواب و خور دارد اساس

19.13                             بی خور و بی خواب نزید نیم دم                        با خور و با خواب، نزید نیز هم

19.14                             بی فتیل و روغنش نبود بقا                               با فتیل و روغن او هم بی وفا

19.15                             زانكه نور علتی اش مرگ جوست                     چون زید؟ كه روز روشن مرگ اوست

19.16                             جمله حسهای بشر هم بی بقاست                        زانكه پیش نور روز حشر لاست

19.17                             نور حسّ جان بی پایان ما                                نیست كلی فانی و لا چون گیا

19.18                             لیك مانند ستاره و ماهتاب                                جمله محوند از شعاع آفتاب

19.19                             آنچنان كه سوز و درد زخم ِ  َكیك                       محو گردد چون در آید مار الیك

19.20                             آنچنان كه عور اندر آب جَست                          تا در آب از زخم زنبوران برَست

19.21                             میكند زنبور بر بالا طواف                               چون بر آرد سر، ندارندش معاف

19.22                             آب ذكر حق و، زنبور این زمان                        هست یاد این فلانه و آن فلان

19.23                             * زین فلان و آن فلان بگذر همی                      گرت زآبِ ذکر حق باید دمی

19.24                             دم بخور در آبِ ذكر و صبر كن                        تا رهی از فكر و وسواس كهن

19.25                             بعد از آن، تو طبع آن آب صفا                          خود بگیری، جملگی سر تا به پا

19.26                             آن چنان کز آب، آن زنبور ِ شر                         می گریزد، از تو هم گیرد حذر

19.27                             بعد از آن خواهی تو دور از آب باش                  كه به سرّ هم، طبع آبی خواجه تاش

19.28                             پس كسانی كز جهان بگذشته اند                         لا نیند و، در صفات آغشته اند

19.29                             در صفات حق، صفات جمله شان                      همچو اختر پیش آن خور، بی نشان

19.30                             * بی نشان از خویش و با آن دلنشین                   از کمال قرب معنی همنشین

19.31                             * مرده از خود پیش آن شه زنده دم                    زندۀ جاوید در کوی قدم

19.32                             گر ز قرآن نقل خواهی ای حرون                      خوان "جمیع هم لدینا محضرون"

19.33                             محضرون معدوم نبود، نیك بین                         تا بقای روحها دانی یقین

19.34                             روح ِ محجوب از بقایش در عذاب                     روح ِ واصل، در بقا پاك از حجاب

19.35                             زین چراغ حس حیوان، المراد                          گفتمت هان تا نجوئی اتحاد

19.36                             روح خود را متصل كن ای فلان                       زود با ارواح قدس سالكان

19.37                             صد چراغت گر مُرند، ار بیستند                        باش فارغ، چون یگانه نیستند

19.38                             زآن همه جنگند این اصحاب ما                         جنگ كس نشنید اندر انبیا

19.39                             زانكه نور انبیا خورشید بود                              نور حس ما، چراغ و شمع و دود

19.40                             یك بمیرد، یك بماند تا به روز                            یك بود پژمرده، دیگر با فروز

19.41                             جان حیوانی بود حی از غذی                            هم بمیرد او به هر نیك و بدی

19.42                             گر بمیرد این چراغ و طی شود                         خانۀ همسایه مظلم كی شود ؟

19.43                             نور آن خانه چو بی این هم به پاست                   پس چراغ حس هر خانه جُداست

19.44                             این مثال جان حیوانی بود                                 نی مثال جان ربانی بود

19.45                             باز از هندوی شب چون ماه زاد                        بر سر هر روزنی نوری فتاد

19.46                             نور آن صد خانه را تو یك شمر                         كه نماند نور آن بی این دگر

19.47                             تا بود خورشید تابان بر افق                              هست در هر خانه نور او قنق

19.48                             باز چون خورشید جان آفل شود                         نور جملۀ خانه ها زایل شود

19.49                             این مثال نور آمد، مثل نی                                مر تو را هادی، عدو را ره زنی

19.50                             بر مثال عنكبوتِ زشت خو                               پرده های گنده را بر بافد او

19.51                             از لعاب خویش پردۀ نور كرد                           دیدۀ ادراك خود را كور كرد

19.52                             گردن اسب ار بگیرد، بر خورد                         ور بگیرد پاش، بستاند لگد

19.53                             كم نشین بر اسب توسن بی لگام                         عقل و دین را پیشوا كن، والسلام

19.54                             اندر این آهنگ منگر سُست و پست                    كاندر این ره صبر و شقّ انفس است

 

20. بقیۀ قصۀ بنای مسجد اقصی در دست سلیمان علیه السلام

20.1                                    باز گرد و قصۀ مسجد بگو                               با سلیمان نبیّ نیک خو

20.2                                    چون سلیمان كرد آغاز بنا                                پاك چون كعبه، همایون چون منی

20.3                                    در بنایش دیده میشد كرّ و فر                             نی فسرده چون بناهای دگر

20.4                                    * چون به امر حق بنا کرد آن بنا                       برتر آمد از ستاره و از سما

20.5                                    * از زمین و آسمان یاری بُدش                         جن و انس اندر مدد کاری بُدش

20.6                                    در بنا هر سنگ كز  ُكه می سكست                    فاش "سیرو ابی" همی گفت از نخست

20.7                                    همچو از آب و گل آدم كده                                نور ز آهك پاره ها تابان شده

20.8                                    سنگ بی حمال آینده شده                                  و آن در و دیوارها زنده شده

20.9                                    * از زمین، آب روان زآینده بود                        * خاک آن آب روان را بنده بود

20.10                             * آب و خاک از خویشتن گِل می سرشت             واندر آن گِل صورتِ دل می سرشت

20.11                             * همچو آدم کز گِل آمد اصل او                        وز "نفخت روحی" آمد وصل او

20.12                             * چون در و دیوار جنت جان بُدش                    آن در و دیوار جان ارزان بُدش

20.13                             حق همی گوید كه: دیوار بهشت                         نیست چون دیوارها بی جان و زشت

20.14                             چون در و دیوار تن، با آگهیست                        زنده باشد خانه، چون شاهنشهیست

20.15                             هم درخت و میوه، هم آب زلال                         با بهشتی در حدیث و در مقال

20.16                             زانكه جنت را، نه ز آلت بسته اند                       بلكه از اعمال و نیّت بسته اند

20.17                             این بنا، ز آب و گِل مرده بُدَست                         و آن بنا از طاعت زنده شدست

20.18                             این به اصل خویش ماند پُر خِلل                        و آن به اصل خود كه علم است و عمل

20.19                             هم سریر و قصر و هم تاج و ثیاب                     با بهشتی در سؤال و در جواب

20.20                             فرش بی فرّاش پیچیده شود                               خانه بی مكناس روبیده شود

20.21                             تخت او سیار بی حمال شد                               حلقه و در، مطرب و قوال شد

20.22                             خانۀ دل بین ز غم ژولیده شد                            بی كناس از توبه ای روبیده شد

20.23                             هست در دل زندگی دار الخلود                         در زبانم چون نمی آید، چه سود ؟

20.24                             * چونکه گشت آن مسجد اقصی تمام                  ز اهتمامات سلیمان والسلام

20.25                             چون سلیمان در شدی هر بامداد                        مسجد اندر، بهر ارشاد عباد

20.26                             پند دادی، گه به گفت و لحن و ساز                     گه به فعل اعنی ركوع  با نیاز

20.27                             پندِ فعلی، خلق را جذاب تر                               كاو رسد در جان ِ هر بیگوش و كر

20.28                             واندر آن، وهم امیری كم بود                            در حشم، تاثیر آن محكم بود

20.29                              

21. قصۀ آغاز خلافت عثمان و خطبۀ وی در بیان آنكه ناصح فعال به فعل به از ناصح قوال به قول

21.1                                    قصۀ عثمان كه بر منبر برفت                           چون خلافت یافت بشتابید تفت

21.2                                    منبر مهتر كه سه پایه بُدَست                             رفت بوبكر و دوم پایه نشست

21.3                                    بر سوم پایه عمر، در دور خویش                      از برای حرمت اسلام و كیش

21.4                                    دور عثمان آمد او بالای تخت                           بر شد و بنشست آن محمود بخت

21.5                                    پس سؤالش كرد شخصی بو الفضول                  كان دو ننشستند بر جای رسول

21.6                                    پس تو چون جُستی از ایشان برتری ؟                 چون به رُتبت تو از ایشان كمتری

21.7                                    گفت: اگر جایم سیم پایه بُدی                             وهم مثلیّ عمرتان میشدی

21.8                                    ور دوم پایه شدم من جای جو                           گفتئی: مثل ابوبکر است او

21.9                                    هست این بالا مقام مصطفی                              وهم مثلی نیست با آن شه مرا

21.10                             بعد از آن بر جای خطبه آن ودود                       تا به قرب عصر لب خاموش بود

21.11                             زهره نی كس را كه گوید: هین بخوان                 یا برون آید ز مسجد آن زمان

21.12                             هیبتی بنشسته بُد بر خاص و عام                       پُر شده از نور یزدان صحن و بام

21.13                             هر كه بینا، ناظر آن نور بود                            كور را زآن تاب هم گرمی فزود

21.14                             تا ز گرمی  فهم كردی آن ضریر                       كه بر آمد آفتابی بس منیر

21.15                             لیك این گرمی  گشاید دیده را                            تا ببیند عین هر بشنیده را

21.16                             گرمی اش را ضجرتی و حالتی                         ز آن تبش دل را گشادی فسحتی

21.17                             كور چون شد گرم از نور قدَم                           از فرح گوید كه: من بینا شدم

21.18                             سخت خوش مستی، ولی ای بو الحسن                پاره ای راه است تا بینا شدن

21.19                             این نصیب كور باشد ز آفتاب                            صد چنین، والله اعلم بالصواب

21.20                             وآنكه او این نور را بینا بود                              شرح او، كی كار بو سینا بود ؟

21.21                             ور شود صد تو كه باشد این زبان                      كاو بجنباند به كف پردۀ عیان

21.22                             وای بر وی گر بساید پرده را                            تیغ اللهی كند دستش جدا

21.23                             دست چه بود؟ خود سرش را بر كند                   آن سری كز جهل سرها می كند

21.24                             این به تقدیر سخن گفتم تو را                             ور نه خود دستش كجا و این كجا ؟

21.25                             خاله را خایه بُدی، خالو بُدی                             این به تقدیر آمدست ار او بدی

21.26                             از زبان تا چشم، كاو پاك از شك است                 صد هزاران سال گویم، اندك است

21.27                             هین مشو نومید، نور از آسمان                          حق چو خواهد، میرسد در یك زمان

21.28                             صد اثر در كانها از اختران                              میرساند قدرتش در هر زمان

21.29                             اختر گردون ظلم را ناسخ است                         اختر حق، در صفاتش راسخ است

21.30                             چرخ ِ پانصد ساله راه، ای مستعین                     در اثر نزدیك آمد با زمین

21.31                             سه هزاران سال و پانصد تا زحل                      دم به دم خاصیتش آرد عمل

21.32                             درهمش آرد چو سایه در ایاب                           طول سایه چیست پیش آفتاب ؟

21.33                             وز نفوس پاك اختروش مدد                              سوی اخترهای گردون میرسد

21.34                             ظاهر آن اختران قوّام ما                                  باطن ما گشته قوّام سما

 

22. در بیان آن كه حكما گویند: آدمی عالم صغری است و حكمای الهی گویند: آدمی عالم كبری است زیرا که آن علم حكما بر صورت آدمی مقصور بود و علم این حكما در حقیقت حقیقت آدمی موصول بود

22.1                                    پس به صورت عالم صغری توئی                     پس به معنی عالم كبری توئی

22.2                                    ظاهر آن شاخ اصل میوه است                          باطنا بهر ثمر شد شاخ هست

22.3                                    گر نبودی میل و امید ثمر                                 كی نشاندی باغبان هر سو شجر ؟

22.4                                    پس به معنی آن شجر از میوه زاد                       گر به صورت از شجر بودش ولاد

22.5                                    مصطفی زین گفت: كادم و انبیا                         خلف من باشند در زیر لوا

22.6                                    بهر این فرموده است آن ذوفنون                        رمز "نحن الاخرون السابقون"

22.7                                    گر به صورت من ز آدم زاده ام                        من به معنی جدّ جدّ افتاده ام

22.8                                    كز برای من بُدش سجدۀ ملك                             وز پی من رفت بر هفتم فلك

22.9                                    پس ز من زائید در معنی پدر                            پس ز میوه زاد در معنی شجر

22.10                             اوّل فكر آخر آمد در عمل                                خاصه فكری كاو بود وصف ازل

22.11                             حاصل اندر یك زمان از آسمان                         میرود می آید ایدر كاروان

22.12                             نیست بر این كاروان این ره دراز                      كی مفازه زفت آید با مفاز ؟

22.13                             دل به كعبه میرود در هر زمان                         جسم طبع دل بگیرد ز امتنان

22.14                             این دراز و كوتهی مر جسم راست                     چه دراز و كوته آنجا كه خداست ؟

22.15                             چون خدا مر جسم را تبدیل كرد                         رفتنش بی فرسخ و بی میل كرد

22.16                             صد امید است این زمان، بردار گام                    عاشقانه، ای فتی، خلّ الكلام

22.17                             گر چه پیلۀ چشم بر هم میزنی                           در سفینه خفته ای، ره می كنی

 

23. تفسیر این حدیث كه مثل امتی كمثل سفینة نوح من تمسك بها نجا و من تخلف عنها غرق

23.1                                    بهر این فرمود پیغمبر كه من                             همچو كشتی ام به طوفان زمن

23.2                                    ما و اصحابیم چون كشتی نوح                          هر كه دست اندر زند یابد فتوح

23.3                                    چونكه با شیخی، تو دور از زشتیی                    روز و شب سیّاری و در كشتیی

23.4                                    در پناه جان جان بخشی قوی                             خفته در کشتیّ و در ره میروی

23.5                                    مگسل از پیغمبر ایام خویش                             تكیه كم كن بر فن و بر كام خویش

23.6                                    گر چو شیری، چون روی ره بی دلیل                 همچو روبه در ضلالی و ذلیل

23.7                                    هین مپر، الا كه با پرهای شیخ                          تا ببینی عون ِ لشكرهای شیخ

23.8                                    یك زمانی موج لطفش بال توست                       آتش قهرش دمی حمّال توست

23.9                                    قهر او را ضد لطفش كم شِمَر                           اتحاد هر دو بین اندر اثر

23.10                             یك زمان چون خاك سبزت میكند                        یك زمان پر باد و گبزت میكند

23.11                             جسم ِ عارف را دهد وصف جماد                       تا بر او روید گل و نسرین شاد

23.12                             لیك او بیند، نبیند غیر او                                  جز به مغز پاك ندهد خلد بو

23.13                             مغز را خالی كن از انكار یار                            تا كه ریحان یابد از گلزار یار

23.14                             تا بیابی بوی خلد از یار من                              چون محمد، بوی رحمن از یمن

23.15                             در صف معراجیان گر بیستی                           چون بُراقت پر گشاید، نیستی

23.16                             نی چو معراج زمینی تا قمر                              بلكه چون معراج كلكی تا شكر

23.17                             نی چو معراج بخاری تا سما                             بل چو معراج جنینی تا نها

23.18                             خوش بُراقی گشت، خنگ نیستی                        سوی هستی آردت، گر بیستی

23.19                             كوه و دریاها سُمش مَس میكند                           تا جهان ِ حسّ را پس میكند

23.20                             پا بكش در كشتی و می رو  روان                      چون سوی معشوق ِ جان ِ جان روان

23.21                             دست نی و پای نی رو تا قدم                            آنچنان كه تاخت جانها از عدم

23.22                             بردریدی در سخن پردۀ قیاس                            گر نبودی سمع سامع را نعاس

23.23                             ای فلك بر گفتِ او گوهر ببار                           از جهان او جهانا شرم دار

23.24                             گر بباری، گوهرت صد تا شود                         جامدت بیننده و گویا شود

23.25                             پس نثاری كرده باشی بهر خَود                         چون كه هر سرمایۀ تو صد شود

 

24. قصۀ هدیه فرستادن بلقیس از شهر سبا سوی سلیمان علیه السلام

24.1                                    * همچو آن هدیه که بلقیس از سبا                      بر سلیمان میفرستاد، ای کیا

24.2                                    هدیۀ بلقیس چل استر بُدست                              بار آنها جمله خشت زر بُدست

24.3                                    چون به صحرای سلیمانی رسید                         فرش آن را جمله زرّ ِ  پخته دید

24.4                                    بر سر زر تا چهل منزل براند                           تا كه زر را در نظر، آبی نماند

24.5                                    بارها گفتند: زر را وابریم                                سوی مخزن، ما چه بیگار اندریم ؟

24.6                                    عرصه ای كش خاك زر ِ ده، دهی است              زر به هدیه بردن آنجا ابلهی است

24.7                                    ای ببرده عقل، هدیه تا اله                                عقل، آنجا كمتر است از خاكِ راه

24.8                                    چون كساد هدیه آنجا شد پدید                             شرمساریشان همی واپس كشید

24.9                                    باز گفتند: ار كساد و، ار روا                            چیست بر ما؟ بنده فرمانیم ما

24.10                             گر زر و گر خاك، ما را بردنیست                     امر فرمانده، بجا آوردنیست

24.11                             گر بفرمایند كه: واپس برید                               هم به فرمان، تحفه را باز آورید

24.12                             * امر و فرمان را همی باید شنید                       تا بدانجا هدیه را باید کشید

24.13                             پس روان گشتند هدیه آوران                             تا به تخت آن سلیمان جهان

24.14                             خندش آمد چون سلیمان آن بدید                          كز شما من كی طلب كردم مزید ؟

24.15                             من نگفتم که به هدیه استم امید                           بلكه گفتم: لایق هدیه شوید

24.16                             كه مرا از غیب، نادر هدیه هاست                      كه بشر آن را نیارد نیز خواست

24.17                             میپرستید اختری، كاو زر كند                            رو به او آرید، كاو اختر كند

24.18                             میپرستید آفتاب چرخ را                                   خوار كرده جان عالی نرخ را

24.19                             آفتاب، از امر حق طباخ ِ ماست                         ابلهی باشد، كه گوئیم او خداست

24.20                             آفتابت گر بگیرد چون كنی ؟                            آن سیاهی زو، تو چون بیرون كنی ؟

24.21                             نی به درگاه خدا آری صداع ؟                          كه سیاهی را ببر، واده شعاع

24.22                             گر  ُكشندت نیم شب، خورشید كو ؟                    تا بنالی، یا امان خواهی از او

24.23                             حادثات اغلب به شب واقع شود                         و آن زمان معبود تو غائب بود

24.24                             سوی حق، گر ز آستانه  َخم شوی                      وا رهی از اختران، مَحرم شوی

24.25                             چون شوی مَحرم، گشایم با تو لب                      تا ببینی آفتاب نیم شب

24.26                             جز روان پاك او را شرق نی                            در طلوعش روز و شب را فرق نی

24.27                             روز آن باشد كه او شارق شود                          شب نماند چونکه او بارق شود

24.28                             چون نماید ذره پیش آفتاب ؟                              خور چنان باشد در آن انوار و تاب

24.29                             آفتابی را كه رخشان میشود                              دیده پیشش  ُكند و حیران میشود

24.30                             همچو ذره بینی اش در نور ِ عرش                     پیش نور بی حدِ موفور عرش

24.31                             بینی اش مسكین و خوار و بی قرار                    دیده را قوّت شده از كردگار

24.32                             كیمیائی كه از او یك مأثری                              بر دخان افتاد، گشت آن اختری

24.33                             نادر اكسیری، كه از وی نیم تاب                       بر ظلامی زد، بكردش آفتاب

24.34                             بوالعجب میناگری، كز یك عمل                         بست چندین خاصیت را بَرّ زُحَل

24.35                             باقی دُرهای جان و اختران                              هم بر این مقیاس، ای طالب بدان

24.36                             دیدۀ حسی، زبون ِ آفتاب                                  دیدۀ ربانئی جوی و بیاب

24.37                             تا زبون گردد به پیش آن نظر                           شعشعات آفتاب با شرر

24.38                             * كان نظر نوری و، این ناری بود                    نار پیش نور، بس تاری بود

 

25. كرامات و نور شیخ عبد الله مغربی قدس سره

25.1                                    گفت عبد الله شیخ مغربی                                  شصت سال از شب ندیدم من شبی

25.2                                    من ندیدم ظلمتی در شصت سال                        نی به روز و نی به شب نی ز اعتلال

25.3                                    صوفیان گفتند، صدق ِ قال او                            شب همی رفتیم در دنبال او

25.4                                    در بیابانهای پُر از خار و گو                            او چو ماه بدر ما را پیش رو

25.5                                    روی پس ناكرده میگفت او به شب                     هین گو آمد، میل كن در سوی چپ

25.6                                    باز گفتی بعد یك دم: سوی راست                       میل كن، زیرا كه خاری پیش پاست

25.7                                    روز گشتی پای بوسش گشته ما                         زآنکه بودی پاکش از گِل، هر دو پا

25.8                                    * روز گشتی پاش را ما پای بوس                     گشته پاهایش چو پاهای عروس

25.9                                    نی ز خاك و، نی ز گِل بر وی اثر                     نه از خراش خار و آسیب حجر

25.10                             مغربی را مشرقی كرده خدای                           كرده مغرب را چو مشرق نور زای

25.11                             نور این شمس شموسی فارس است                    روز خاص و عام را او حارس است

25.12                             چون نباشد حارس آن نور مجید ؟                      كه هزاران آفتاب آرد پدید

25.13                             تو به نور او همی رو، در امان                         در میان اژدها و كژدمان

25.14                             پیش پیشت میرود آن نور ِ پاك                          میكند هر رهزنی را چاك چاك

25.15                             یوم لا یخزی النَّبی را راست دان                       نور "یسعی بین ایدیهم" بخوان

25.16                             گر چه گردد در قیامت آن فزون                        از خدا اینجا بخواهید آزمون

25.17                             كاو ببخشد هم به میغ و هم به ماغ                      نور ِ جان، والله اعلم بالبلاغ

 

26. باز گردانیدن سلیمان علیه السلام رسولان بلقیس را با آن هدیه ها كه آورده بودند سوی بلقیس و دعوت كردن سلیمان بلقیس را به ایمان و ترك آفتاب پرستی

26.1                                    باز گردید ای رسولان خجل                             زر شما را، دل به من آرید، دل

26.2                                    این زر من، بر سر آن زر نهید                          كوری تن فرج استر را دهید

26.3                                    فرج استر لایق حلقۀ زر است                           زر ِ عاشق، روی زرد اصفر است

26.4                                    كه نظرگاه خداوند است آن                               كز نظر انداز خورشید است، كان

26.5                                    كو نظرگاه شعاع آفتاب ؟                                 كو نظرگاه خداوند لباب ؟

26.6                                    از گرفت من، ز جان اسپر كنید                         گر چه اكنون هم گرفتار منید

26.7                                    مرغ فتنۀ دانه، بر بام است او                           پر گشاده، بستۀ دام است او

26.8                                    چون به دانه داد او دل را به جان                       ناگرفته، مر و را بگرفته دان

26.9                                    آن نظرها كه به دانه می كند                             آن گره دان، كاو به پا بر میزند

26.10                             دانه گوید: گر تو میدزدی نظر                          من همی دزدم ز تو صبر و مقر

26.11                             چون گشایند آن نظر این سو تو را                      پس مدان از خویشتن غافل مرا

26.12                             * چون كشیدت آن نظر اندر پی ام                     پس بدانی كز تو من غافل نی ام

 

27. قصۀ عطاری كه سنگ ترازوی او گِل سر شوی بود و دزدیدن مشتری گِلخوار، از آن گل هنگام سنجیدن شكر و دیدن عطار و نادیده کردن مر ورا

27.1                                    پیش عطاری یكی  ِگل خوار رفت                      تا خرد ابلوج قند خاص زفت

27.2                                    پس بَر ِ عطار، طرّار دو دل                             موضع سنگ ترازو بود گِل

27.3                                    * گفت عطار: ای جوان، ابلوج من                    هست نیکو بی تکلف بی سخن

27.4                                    لیک گِل، سنگِ  ترازوی من است                     گر تو را میل شكر بخریدن است

27.5                                    گفت: هستم در مهمی قند جو                             سنگِ میزان، هر چه خواهد، باش گو

27.6                                    گفت با خود: پیش آنكه گِلخور است                    سنگ چه بود؟ گِل نكوتر از زر است

27.7                                    همچو آن دلاله كاو گفت: ای پسر                       نو عروسی یافتم بس خوب فر

27.8                                    سخت زیبا، لیك هم یك چیز هست                      كان ستیره، دختر حلواگر است

27.9                                    گفت: بهتر، این چنین خود گر بود                      دختر او چرب و شیرین تر بود

27.10                             گر نداری سنگ و، سنگت از گِل است                این به و، به  ِگل مرا، قوتِ  دل است

27.11                             اندر آن كفۀ ترازو ز اعتداد                              او بجای سنگ آن گِل را نهاد

27.12                             پس برای كفۀ دیگر به دست                             هم به قدر آن شكر را می شكست

27.13                             چون نبودش تیشه ای، او دیر ماند                      مشتری را منتظر آنجا نشاند

27.14                             رویش آن سو بود،  ِگلخور ناشگفت                   ِگل از او پوشیده دزدیدن گرفت

27.15                             ترس ترسان، كه نیاید ناگهان                            چشم او بر من فتد از امتحان

27.16                             دید عطار آن و خود مشغول كرد                       كه فزون تر دزد از این، ای روی زرد

27.17                             گر بدزدی، و ز  ِگل، من میبری                        رو كه هم از پهلوی خود میخوری

27.18                             تو همی ترسی ز من، لیك از خری                     من همی ترسم كه تو كمتر خوری

27.19                             چون ببینی تو شكر را، ز آزمود                        پس بدانی کاحمق و غافل كه بود

27.20                             گر چه مشغولم، چنان احمق نیم                         كه شكر افزون كشی تو از نی ام

27.21                             مرغ از آن دانه نظر خوش میكند                       دانه هم از دور، راهش میزند

27.22                             گر ز راه چشم حظی میبری                              نی كباب از پهلوی خود میخوری ؟

27.23                             این نظر از دور، چون تیر است و سمّ                 عشقت افزون میشود، صبر تو كم

27.24                             مال دنیا، دام مرغان ضعیف                             مُلك عقبی، دام مرغان شریف

27.25                             تا بدین مُلكی كه او دامیست ژرف                      در شكار آیند مرغان شگرف

27.26                             من سلیمان، می نخواهم ملكتان                          بلكه من  ِبرهانم از هر هَلكتان

27.27                             كاین زمان هستید خود مملوك ملك                      مالكِ مُلك، آنكه او بجهید ز هلك

27.28                             باژگونه، ای اسیر این جهان                             نام خود كردی امیر این جهان

27.29                             ای تو بندۀ این جهان، محبوس جان                     چند گوئی خویش را خواجۀ جهان ؟

 

28. دل داری كردن و نواختن سلیمان علیه السلام مر آن رسولان را و دفع وحشت و آزار از دل ایشان و عذر قبول ناكردن هدیه شرح كردن با ایشان

28.1                                    ای رسولان، میفرستمتان رسول                        ردّ من بهتر شما را، از قبول

28.2                                    پیش بلقیس آنچه دیدید از عجب                         باز گوئید از بیابان ذهب

28.3                                    * که چهل منزل به روی زر بُدید                      وز چنین هدیه خجل چون میشدید

28.4                                    تا بداند كه به زر طامع نه ایم                            ما زر، از زر آفرین آورده ایم

28.5                                    آنكه، گر خواهد، همه خاك زمین                        سر به سر زر گردد و دُرّ ثمین

28.6                                    حق برای آن كند، ای زر گزین                         روز محشر این زمین را نقره گین

28.7                                    فارغیم از زر كه ما بس پُر فنیم                         خاكیان را سر به سر زرین كنیم

28.8                                    از شما كی كدیۀ زر میكنیم ؟                             ما شما را كیمیاگر میكنیم

28.9                                    ترك آن گیرید، گر ملك سباست                          كه برون ِ آب و گِل، بس ملكهاست

28.10                             تخته بند است آنكه تختش خوانده ای                   صدر پنداری و، بر در مانده ای

28.11                             پادشاهی نیستت بر ریش خَود                           پادشاهی چون كنی بر نیك و بد

28.12                             بی مراد تو شود ریشت سپید                             شرم دار از ریش خود، ای كژ امید

28.13                             مالك الملك است هر كش سر نهد                        بی جهان ِ خاك صد ملكش دهد

28.14                             لیك ذوق سجده ای پیش خدا                              خوشتر آید از دو صد دولت تو را

28.15                             پس بنالی كه نخواهم ملكها                                ملك آن سجده مسلم كن مرا

28.16                             پادشاهان جهان، از بد رگی                              بو نبردند از شراب بندگی

28.17                             ور نه ادهم وار، سر گردان و دنگ                    ملك را بر هم زدندی بیدرنگ

28.18                             لیك حق بهر ثبات این جهان                              مُهرشان بنهاد بر چشم و دهان

28.19                             تا شود شیرین بر ایشان تخت و تاج                    که ستانیم از جهان داران خراج

28.20                             از خراج ار جمع آری زر چو ریگ                   آخر آن از تو بماند مرده ریگ

28.21                             همره جانت نگردد ملك و زر                            زر بده، سرمه ستان بهر نظر

28.22                             تا ببینی كاین جهان چاهیست تنگ                      یوسفانه آن رسن آری به چنگ

28.23                             تا بگوید، چون ز چاه آئی به بام                         جان كه: "یا بشری، لی هذا غلام"

28.24                             هست در چاه انعكاسات نظر                             كمترین آنكه نماید سنگ زر

28.25                             وقت بازی، كودكان را ز اختلال                       مینماید آن خزفها، زر و مال

28.26                             عارفانش، كیمیاگر گشته اند                              تا كه شد كانها بَر ِ ایشان نژند

 

29. دیدن درویشی جماعت مشایخ را در خواب و در خواست كردن روزی حلال، بی مشغول شدن به كسب و از عبادت ماندن، و ارشاد ایشان او را به میوه های تلخ و ترش كوهی بر وی شیرین شدن به داد آن مشایخ

29.1                                    آن یكی درویش گفت اندر سمر                          خضریان را من بدیدم، خواب در

29.2                                    گفتم ایشان را كه: روزی حلال                         از كجا نوشم كه نبود آن وبال

29.3                                    مر مرا سوی كهستان راندند                             میوه ها ز آن بیشه می افشاندند

29.4                                    كه خدا شیرین بكرد آن میوه را                          در دهان تو به همتهای ما

29.5                                    هین بخور پاك و حلال و بی حسیب                    بی صداع و نقل و بالا و نشیب

29.6                                    پس مرا ز آن رزق، نطقی رو نمود                    ذوق ِ گفتِ من، خردها میربود

29.7                                    گفتم: این فتنه است، ای رب جهان                     بخششی ده از همه خلقان نهان

29.8                                    شد سخن از من، دل خوش یافتم                         چون انار از ذوق می بشكافتم

29.9                                    گفتم: ار چیزی نباشد در بهشت                         غیر این شادی كه دارم در سرشت

29.10                             هیچ نعمت آرزو ناید دگر                                 زین نپردازم به خورد نیشكر

29.11                             مانده بود از كسب، یك دو حبه ام                       دوخته در آستین ِ جُبه ام

 

30. نیت كردن او، كه این زر بدهم بدان هیزم كش چون من روزی یافتم به كرامات مشایخ و رنجیدن آن هیزم كش از ضمیر و نیت او

30.1                                    آن یكی درویش هیزم میكشید                            خسته و مانده، ز بیشه در رسید

30.2                                    پس بگفتم: من ز روزی فارغم                          زین سپس از بهر رزقم نیست غم

30.3                                    میوۀ مكروه بر من خوش شدست                        رزق خاصی جسم را آمد به دست

30.4                                    چونكه من فارغ شدستم از گلو                           حبه ای چند است، این بدهم بدو

30.5                                    بدهم این زر را بدین تكلیف كش                        تا دو سه روزك شود از قوت خَوش

30.6                                    خود ضمیرم را همی دانست او                         زانكه سمعش داشت نور از شمع هو

30.7                                    بود پیشش سرّ هر اندیشه ای                             چون چراغی در درون شیشه ای

30.8                                    هیچ پنهان می نشد از وی ضمیر                       بود بر مضمون دلها او امیر

30.9                                    پس همی منگید با خود زیر لب                         در جواب فكرتم آن بو العجب

30.10                             كاین بود اندیشه ات بهر ملوك ؟                         كیف تلقی الرزق، ان لم یرزقوك ؟

30.11                             من نمی كردم سخن را فهم لیك                          بر دلم می زد عتابش نیك نیك

30.12                             سوی من آمد به هیبت همچو شیر                       تنگ هیزم را نهاد از پشت زیر

30.13                             پرتو حالی كه او هیزم نهاد                               لرزه ای بر هر هفت عضو من فتاد

30.14                             گفت: یا رب، گر ترا خاصان هی اند                  كه مبارك دعوت و فرّخ پی اند

30.15                             لطف تو خواهم كه میناگر شود                          این زمان، این تنگ هیزم، زر شود

30.16                             در زمان دیدم كه زر شد هیزمش                       همچو آتش بر زمین می تافت خَوش

30.17                             من در آن بی خود شدم، تا دیرگه                       چونكه با خویش آمدم من از وله

30.18                             بعد از آن گفت: ای خدا، گر آن كبار                   بس غیورند و گریزان ز اشتهار

30.19                             باز این را بندِ هیزم ساز زود                            بی توقف، هم بر آن حالی كه بود

30.20                             در زمان هیزم شد آن اغصان زر                      مست شد در كار او عقل و نظر

30.21                             بعد از آن برداشت هیزم را و رفت                     سوی شهر، از پیش من، او تیز و تفت

30.22                             خواستم تا از پی آن شه روم                             پرسم از وی مشكلات و، بشنوم

30.23                             بسته كرد آن هیبت او مر مرا                            پیش خاصان، ره نباشد عامه را

30.24                             ور كسی را ره شود، گو: سر فشان                    كان بود از رحمت و از جذبشان

30.25                             پس غنیمت دار آن توفیق را                             چون بیابی صحبت صدیق را

30.26                             نی چو آن ابله، كه یابد قرب شاه                        سهل و آسان در فتد آن دم ز راه

30.27                             چون ز قربانی دهندش بیشتر                            پس بگوید: ران ِ گاو است این مگر ؟

30.28                             نیست این از ران گاو، ای مفتری                      ران گاوت می نماید از خری

30.29                             بذل شاهانه ست این، بی رشوتی                        بخشش محض است این، از رحمتی

 

31. تحریض سلیمان مر رسولان را بتعجیل بهجرت بلقیس بهر ایمان

31.1                                    همچنان كه شه سلیمان در نبرد                          جذب خیل و لشكر بلقیس كرد

31.2                                    كه بیائید ای عزیزان زود زود                          كه بر آمد موجها از بحر ِ جود

31.3                                    سوی ساحل میفشاند بی خطر                            جوش موجش هر زمانی صد گهر

31.4                                    الصلا گفتیم، ای اهل رشاد                               كاین زمان رضوان در ِ جنت گشاد

31.5                                    پس سلیمان گفت: ای پیكان روید                        سوی بلقیس و، بدین دین بگروید

31.6                                    پس بگوئیدش: بیا اینجا تمام                              زود كه " ِان الله یدعو بالسلام"

31.7                                    هین بیا ای طالب دولت، شتاب                          كه فتوح است این زمان و فتح باب

31.8                                    ای كه تو طالب نه ای، تو هم بیا                        تا طلب یابی از آن یار وفا

 

32. سبب هجرت ابراهیم ادهم و ترك ملك خراسان

32.1                                    ملك بر هم زن تو، ادهم وار زود                       تا بیابی همچو او ملك خلود

32.2                                    خفته بود آن شه شبانه بر سریر                         حارسان بر بام اندر دار و گیر

32.3                                    قصد شه از حارسان آن هم نبود                        كه كند ز آن دفع دزدان و رنود

32.4                                    او همی دانست كان كاو عادل است                    فارغ است از واقعه، ایمن دل است

32.5                                    عدل باشد پاسبان كامها                                    نی به شب چوبك زنان بر بامها

32.6                                    لیك بُد مقصودش از بانگِ رباب                        همچو مشتاقان خیال آن خطاب

32.7                                    نالۀ سرنا و تهدید دُهُل                                     چیزكی ماند بدان ناقور كل

32.8                                    پس حكیمان گفته اند: این لحنها                          از دوار چرخ بگرفتیم ما

32.9                                    بانگ گردشهای چرخ است، این كه خلق              می سرایندش به طنبور و به حلق

32.10                             مومنان گویند: كاثار بهشت                               نغز گردانید هر آواز ِ زشت

32.11                             ما همه اجزای آدم بوده ایم                                در بهشت آن لحنها بشنوده ایم

32.12                             گر چه بر ما ریخت آب و  ِگل شكی                    یادمان آید از آنها اندكی

32.13                             لیك چون آمیخت با خاك كرَب                           كی دهد این زیر و این بم آن طرب ؟

32.14                             آب چون آمیخت با بول و کمیز                          گشت ز آمیزش مزاجش تلخ و تیز

32.15                             چیزكی از آب هستش در جسد                           بول زآنرو آتشی را می ُكشد

32.16                             گر نجس شد آب، این طبعش بماند                      كاتش غم را به طبع خود نشاند

32.17                             پس غذای عاشقان آمد سماع                             كه در او باشد خیال اجتماع

32.18                             قوتی گیرد خیالات ضمیر                                بلكه صورت گردد از بانگ صفیر

32.19                             آتش عشق از نواها گشت تیز                            آنچنان كه آتش آن جوز ریز

 

33. حكایت آن مرد تشنه كه از سر جوز بن جوز در جوی آب میریخت كه در گو بود و به آب نمی رسید تا به افتادن جوز بانگ آب بشنود و او را چون سماع خوش بانگ آب اندر طرب می آورد

33.1                                    در نغولی بود آب، آن تشنه ماند                         بر درخت جوز و، جوزی می فشاند

33.2                                    می فتاد از جوز بُن، جوز اندر آب                     بانگ می آمد، همی دید او حباب

33.3                                    عاقلی گفتش كه: بگذار ای فتا                           جوزها خود تشنگی آرد تو را

33.4                                    * پیشتر در آب میافتد ثمر                                آب در پستیست، از تو دورتر

33.5                                    پیشتر در آب میافتد ببین                                  می برد آبش تو را، چه سود از این؟

33.6                                    تا تو از بالا فرو آئی به زیر                             آب، جوزت برده باشد، ای دلیر

33.7                                    گفت: قصدم زین فشاندن جوز نیست                   تیزتر بنگر، بر این ظاهر مأیست

33.8                                    قصد من آن است كاید بانگ آب                         هم ببینم بر سر آب این حباب

33.9                                    تشنه را خود شغل چبود در جهان ؟                    گِرد پای حوض گشتن جاودان

33.10                             گرد جو و، گرد آب و بانگ آب                         همچو حاجی، طائف كعبۀ صواب

33.11                             همچنان مقصود من زین مثنوی                         ای ضیاء الحق حسام الدین توئی

33.12                             مثنوی اندر فروع و در اصول                          جمله آن ِ توست و كردستی قبول

33.13                             * التجا بر توست و بر امداد تو                         تکیه بر اشفاق و بر اسعاد تو

33.14                             * مثنوی اندر اصول و در فروع                       میکند زیر لوای تو رجوع

33.15                             * مثنوی اندر اصول و ابتدا                             جمله بهر توست و بر توست انتها

33.16                             * در قبول توست عزّ و مقبلی                          زآنکه شاه جان و سلطان دلی

33.17                             در قبول آرند شاهان نیك و بد                           چون قبول آرند، نبود هیچ رد

33.18                             چون نهالی كاشتی آبش بده                               چون گشادش داده ای، بگشا گره

33.19                             قصدم از الفاظ او راز تو است                          قصدم از انشایش آواز تو است

33.20                             پیش من آوازت، آواز خداست                           عاشق از معشوق، حاشا كی جداست ؟

33.21                             اتصالی بی تكیف بی قیاس                               هست رب الناس را با جان ِ ناس

33.22                             لیك گفتم ناس من، نسناس نی                            ناس، غیر جان ِ جان اشناس، نی

33.23                             ناس مردم باشد و، كو مردمی ؟                         تو سر مردم ندیدستی دمی

33.24                             ما رَمَیتَ إِذْ رَمَیتَ خوانده ای                            لیك جسمی، در تجزی مانده ای

33.25                             مُلك جسمت را چو بلقیس، ای غبی                     ترك كن بهر سلیمان نبی

33.26                             می كنم لا حول، نی از گفت خویش                    بلكه از وسواس آن اندیشه كیش

33.27                             كاو خیالی میكند در گفتِ من                             در دل از وسواس و انكارات و ظن

33.28                             میكنم لا حول، یعنی چاره نیست                        چون تو را در دل به ضدم گفتنیست

33.29                             چونكه گفتِ من گرفتت در گلو                          من خمش كردم، تو زین پس خود بگو

33.30                             آن یكی نائی، خوش، نی میزدست                      ناگهان از مقعدش بادی بجَست

33.31                             نای را بر كون نهاد، او كه: ز من                      گر تو بهتر میزنی، بستان بزن

33.32                             ای مسلمان، خود ادب اندر طلب                        نیست الا حمل از هر بی ادب

33.33                             هر كه را بینی شكایت میكند                              كان فلان كس راست، طبع و خوی بد

33.34                             این شكایتگر یقین خوی اش بد است                    كه بدان بد خوی، بد گوی آمدست

33.35                             زآنكه خوشخو آن بود، كاو در خمول                  باشد از بد خو و بد طبعان حمول

33.36                             لیك در شیخ این گِله، ز امر خداست                    نه پی خشم و ممارات و هواست

33.37                             آن شكایت نیست، هست اصلاح جان                   چون شكایت كردن پیغمبران

33.38                             ناحمولی انبیا از امر دان                                  ور نه حمالست بد را حلمشان

33.39                             طبع را كشتند اندر حمل بد                               ناحمولی گر کنند از حق بود

33.40                             ای سلیمان، در میان زاغ و باز                         حلم حق شو، با همه مرغان بساز

33.41                             * بلبل بسیار گو را پَر مَکن                              باز را و کبک را بر هم مزن

33.42                             ای دو صد بلقیس حلمت را زبون                      كهِ اهدِ قومی اِنَهم لا یَعلمون

 

34. تهدید فرستادن سلیمان علیه السلام پیش بلقیس كه اصرار میندیش بر شرك و تاخیر مكن

34.1                                    هین بیا بلقیس، ور نه بد شود                            لشكرت خصمت شود، مرتد شود

34.2                                    پرده دار تو درت را بر كند                              جان تو با تو، به جان خصمی كند

34.3                                    جمله ذرات زمین و آسمان                               لشكر حقند گاه امتحان

34.4                                    باد را دیدی كه با عادان چه كرد ؟                     آب را دیدی كه در طوفان چه كرد ؟

34.5                                    آنچه بر فرعون زد، آن بحر كین                        و آنچه با قارون نمودست این زمین

34.6                                    و آنچه آن بابیل، با آن پیل كرد                          و آنچه پشه، كلۀ نمرود خَورد

34.7                                    و آنكه سنگ انداخت داودی به دست                   گشت ششصد پاره و لشكر شكست

34.8                                    سنگ می بارید بر اعدای لوط                           تا كه در آب سیه خوردند غوط

34.9                                    گر بگویم از جمادات جهان                              عاقلانه، یاری پیغمبران

34.10                             مثنوی چندان شود كه چل شتر                          گر كشد، عاجز شود از بار پُر

34.11                             دست بر كافر گواهی میدهد                              لشكر حق میشود، سر مینهد

34.12                             ای نموده ضد حق در فعل درس                        در میان لشكر اوئی، بترس

34.13                             جزو جزوت لشكر او در وفاق                          مر تو را اكنون مطیعند از نفاق

34.14                             گر بگوید چشم را: كاو را فشار                         درد چشم از تو بر آرد صد دمار

34.15                             ور به دندان گوید او: بنما وبال                          پس ببینی تو ز دندان گوشمال

34.16                             باز كن  ِطب را، بخوان باب العِلل                      تا ببینی لشكر تن را عمل

34.17                             چونكه جان ِ جان ِ هر چیزی وی است                دشمنی با جان ِ جان آسان كی است ؟

34.18                             خود رها كن لشكر دیو و پری                           كز میان جان كنندم صفدری

34.19                             ملك را بگذار بلقیس از نخست                          چون مرا یابی، همه ملك آن ِ توست

34.20                             خود بدانی چون بر ِ من آمدی                            كه تو بی من نقش گرمابه بُدی

34.21                             نقش اگر خود نقش سلطان یا غنیست                  صورت است از جان، خود او بی چاشنیست

34.22                             زینت او از برای دیگران                                باز كرده بیهده چشم و دهان

34.23                             ای تو در پیكار، خود را باخته                          دیگران را تو ز خود نشناخته

34.24                             تو به هر صورت كه آئی بیستی                        كه منم این، والله آن تو نیستی

34.25                             یك زمان تنها بمانی تو ز خلق                           در غم و اندیشه مانی تا به حلق

34.26                             این تو كی باشی؟ كه تو آن اوحدی                     كه خوش و زیبا و سر مست خودی

34.27                             مرغ ِ خویشی، صید خویشی، دام خویش             صدر خویشی، فرش خویشی، بام خویش

34.28                             جوهر آن باشد كه قائم با خود است                     آن عرض باشد كه فرع او شدست

34.29                             گر تو آدم زاده ای، چون او نشین                       جمله ذرّیات را در خود ببین

34.30                             چیست اندر خُم كه اندر نهر نیست ؟                   چیست اندر خانه، كاندر شهر نیست ؟

34.31                             این جهان خُم است و دل چون جوی آب               این جهان حجره ست و دل شهر عجاب

 

35. ظاهر گردانیدن سلیمان كه مرا خالصا لامر الله جهد است در ایمان تو، یك ذره غرضی نیست مرا نه در نفس تو و نه در حُسن تو و نه در ملك تو، خود بینی چون چشم جان باز شود بنور الله

35.1                                    هین بیا كه من رسولم، دعوتی                           چون اجل شهوت  ُكشم، نی شهوتی

35.2                                    ور بود شهوت، امیر شهوتم                              نی اسیر شهوت و روی بُتم

35.3                                    بت شكن بوده ست اصل ِ اصل ِ ما                     چون خلیل حق و جملۀ انبیا

35.4                                    گر در آئیم، ای رهی، در بتكده                          بت سجود آرد، نه ما، در معبده

35.5                                    احمد و بو جهل در بُتخانه رفت                         زین شدن تا آن شدن فرقیست زفت

35.6                                    این در آید، سر نهند او را بتان                          آن در آید، سر نهد چون امتان

35.7                                    این جهان شهوتی بت خانه ایست                        انبیا و كافران را لانه ایست

35.8                                    لیك شهوت بندۀ پاكان بود                                 زر نسوزد، ز آنكه نقدِ كان بود

35.9                                    كافران قلبند و، پاكان همچو زر                         اندر این بوته درند این دو نفر

35.10                             قلب چون آمد، سیه شد در زمان                        زر در آمد، زرّی او شد عیان

35.11                             دست و پا انداخت اندر بوته زر                         در رخ آتش همی خندد چو خَور

35.12                             جسم ما رو پوش باشد در جهان                         ما چو دریا زیر این  َكه در نهان

35.13                             شاهِ دین را منگر ای نادان به طین                      كاین نظر كردست ابلیس لعین

35.14                             كی توان اندود این خورشید را ؟                        با كفی گِل، تو بگو آخر مرا

35.15                             گر بریزی خاك و صد خاكسترش                      بر سر نور، او بر آید بر سرش

35.16                             َكه كه باشد که بپوشد روی آب؟                         طین كه باشد كاو بپوشد آفتاب ؟

 

36. باقی قصۀ ابراهیم ادهم قدس الله سرّه

36.1                                    خیز بلقیسا چو ادهم، شاه وار                            دود از این ملك دو سه روزه بر آر

36.2                                    * باز گو احوال ابراهیم زود                            ترک ملکش را بگو، موجب چه بود؟

36.3                                    خفته بر تختی، شنید آن نیك نام                          طق طقی و های و هویی شب ز بام

36.4                                    گامهای تند بر بام سرا                                     گفت با خود: این چنین زَهره كِه را ؟

36.5                                    بانگ زد بر روزن قصر او كه: كیست ؟             این نباشد آدمی، مانا پریست

36.6                                    سر فرو كردند قومی بوالعجب                          ما همی گردیم شب بهر طلب

36.7                                    هین چه میجوئید؟ گفتند: اشتران                         گفت: اشتر، بام بر، كی جُست هان ؟

36.8                                    پس بگفتندش كه: تو بر تخت جاه                       چون همی جوئی ملاقات اله ؟

36.9                                    خود همان بُد، دیگر او را كس ندید                    چون پری، از آدمی شد ناپدید

36.10                             معنی اش پنهان و، او در پیش خلق                    خلق كی بینند غیر ریش و دلق ؟

36.11                             چون ز چشم خویش و خلقان دور شد                  همچو عنقا در جهان مشهور شد

36.12                             جان هر مرغی كه آمد سوی قاف                       جملۀ عالم از او لافند، لاف

36.13                             چون رسید اندر سبا این نور ِ شرق                     غلغلی افتاد در بلقیس و خلق

36.14                             روحهای مرده جمله پَر زدند                             مردگان از گور تن، سر بر زدند

36.15                             یكدگر را مژده میدادند: هان                              نك ندائی میرسد از آسمان

36.16                             ز آن ندا، دینها همی گردند گبز                          شاخ و برگ دل همی گردند سبز

36.17                             از سلیمان، آن نفس چون نفخ صور                    مردگان را وارهانید از قبور

36.18                             مر تو را بادا سعادت بعد از این                         این گذشت، الله اعلم بالیقین

 

37. بقیۀ قصۀ اهل سبا و نصیحت و ارشاد سلیمان علیه السلام آل بلقیس را هر یكی را اندر خود و مشكلات دین و دل او و صید كردن هر جنس مرغ ضمیری را به صفیر آن جنس مرغ و طعمۀ او

37.1                                    قصه گویم از سبا مشتاق وار                            چون صبا آمد به سوی لاله زار

37.2                                    لاقت الاشباحُ، یَوم وصلها                                عادت الاولاد، صوب اصلها

37.3                                    أمة العشق الخفی فی الامم                                مثل جود حوله لوم السقم

37.4                                    ذلة الارواح، من اشباحها                                 عزة الاشباح، من ارواحها

37.5                                    ایها العشاق، السقیا لكم                                     أنتم الباقونَ، والبقیا لكم

37.6                                    ایها السالون قوموا و اعشقوا                             ذاك ریح یوسف فاستنشقوا

37.7                                    منطق الطیر سلیمانی، بیا                                 بانگ هر مرغی كه آید، می سرا

37.8                                    چون به مرغانت فرستادست حق                       لحن هر مرغی بدادستت سبق

37.9                                    مرغ جبری را زبان جبر گو                             مرغ پر اِشكسته را، از صبر گو

37.10                             مرغ صابر را تو خوش دار و معاف                  مرغ عنقا را بخوان اوصاف قاف

37.11                             مر كبوتر را، حذر فرما ز باز                           باز را از حلم گوی و احتراز

37.12                             و آن خفاشی را كه ماند او بی نوا                       می كنش با نور، جفت و آشنا

37.13                             كبك جنگی را بیاموزان تو صلح                        مر خروسان را نما اشراط صبح

37.14                             همچنان میرو ز هُدهُد تا عقاب                          ره نما، والله اعلم بالصواب

 

38. آزاد شدن بلقیس از ملك، و مست شدن او از شوق ایمان و التفات همت او از همه ملك منقطع شدن وقت هجرت، الا از تخت

38.1                                    چون سلیمان سوی مرغان سبا                           یك صفیری كرد، بست آن جمله را

38.2                                    جز مگر مرغی كه بُد بی جان و پَر                    یا چو ماهی گنگ بود از اصل و كر

38.3                                    نی غلط گفتم، كه كر، گر سر نهد                       پیش وحی كبریا، سمعش دهد

38.4                                    چونكه بلقیس از دل و جان عزم كرد                  بر زمان رفته هم افسوس خَورد

38.5                                    ترك مال و ملك كرد او آن چنان                        كه بترك نام و ننگ آن عاشقان

38.6                                    آن غلامان و كنیزان ِ بناز                                پیش چشمش همچو پوسیده پیاز

38.7                                    باغها و قصرها و آبِ رود                               پیش چشم از عشق، گلخن مینمود

38.8                                    عشق در هنگام استیلا و خشم                            زشت گرداند لطیفان را به چشم

38.9                                    هر زُمرّد را نماید گندنا                                   غیرت عشق این بود، معنی ِ لا

38.10                             لا اله الا هو، این است ای پناه                           كه نماید مه تو را دیگ سیاه

38.11                             هیچ مال و، هیچ مخزن، هیچ رخت                    می دریغش نامد، الا جز كه تخت

38.12                             پس سلیمان از دلش آگاه شد                              كز دل او، تا دل او راه بُد

38.13                             * آن کسی که بانگ مرغان بشنود                      و از ضمیر هر یکی واقف بود

38.14                             نالۀ مخفی موران بشنود                                   هم ز دور او سرّ هر جان بشنود

38.15                             آنكه گوید راز قالَتْ نملة                                  هم بداند راز این طاق كهن

38.16                             دید از دورش، كه آن تسلیم كیش                        تلخش آمد فرقتِ آن تخت خویش

38.17                             گر بگویم آن سبب، گردد دراز                          كه چرا بودش به تخت آن عشق و آز

38.18                             گر چه این كلك و قلم خود بی حِسیست                نیست جنس كاتب، او را مونسیست

38.19                             * همچنین هر آلت پیشه وری                           هست بی جان، مونس جانوری

38.20                             آلت هر پیشه کاری آنچنان                               هست بیجان لیک مونس شد به جان

38.21                             این سبب را من معین گفتمی                             گر نبودی چشم فهمت را نمی

38.22                             از بزرگی ِ تخت، كز حد میفزود                        نقل كردن تخت را امكان نبود

38.23                             خرده كاری بود و تفریقش خطر                        همچو اوصال بدن با همدگر

38.24                             پس سلیمان گفت: گر چه فی الاخیر                    سرد خواهد شد بر او تاج و سریر

38.25                             چون ز وحدت جان برون آرد سری                   جسم را با فرّ او نبود فری

38.26                             چون بر آید گوهر از قعر بحار                          ننگری اندر كف و خاشاك و خوار

38.27                             سر بر آرد آفتابِ با شرر                                  دمّ عقرب را كه سازد مستقر

38.28                             لیك خود با این همه بر نقد حال                          جُست باید تخت او را انتقال

38.29                             تا نگردد خسته هنگام لقا                                  كودكانه حاجتش گردد روا

38.30                             هست بر ما سهل و، او را بس عزیز                  تا بود بر خوان حوران دیو نیز

38.31                             عبرت جانش شود آن تختِ ناز                          همچو دلق و چارقی پیش ایاز

38.32                             تا بداند در چه بود آن مبتلا                               از كجاها در رسید او تا كجا

38.33                             خاك را و نطفه را و مضغه را                          پیش چشم ما همی دارد خدا

38.34                             كز كجا آوردمت، ای بد نیَت                             كه از آن آید همی خفریقی ات

38.35                             تو بر آن عاشق بُدی در دور آن                         منكر این فضل بودی آن زمان

38.36                             این كرم چون دفع آن انكار توست                      كه میان خاك میكردی نخست

38.37                             حجت انكار شد انشار تو                                  از دوا، بدتر شد این بیمار تو

38.38                             خاك را تصویر این كار از كجا ؟                       نطفه را خصمی و انكار از كجا ؟

38.39                             چون در آن دم بی دل و بی سر بُدی                   فكرت و انكار را منكر بُدی

38.40                             از جمادی چونكه انكارت برُست                        هم از این انكار حشرت شد درست

38.41                             پس مثال تو چو آن حلقه زنیست                        كز درونش خواجه گوید: خواجه نیست

38.42                             حلقه زن، زین نیست، دریابد كه هست                پس ز حلقه بر ندارد هیچ دست

38.43                             پس هم انكارت مبیّن میكند                                كز جماد او حشر صد فن میكند

38.44                             چند صنعت رفت ای انكار، تا                           آب و گل انكار زاد از هَلْ أتی

38.45                             آب و  ِگل میگفت: خود انكار نیست                    بانگ میزد بی خبر: كاخبار نیست

38.46                             پس بگویم شرح این از صد طریق                     لیك خاطر لغزد از گفتِ دقیق

38.47                             * شرح آن را لب ببستم ای کیا                          بهر نقل تخت بلیقیس از سبا

 

39. چاره كردن سلیمان علیه السلام در احضار تخت بلقیس از سبا

39.1                                    * پس سلیمان گفت با لشگر عیان                       تخت او را حاضر آرید این زمان

39.2                                    گفت عفریتی كه: تختش را به فن                       حاضر آرم تا تو زین مجلس شدن

39.3                                    گفت آصف: من به اسم اعظمش                        حاضر آرم پیش تو در یك دمش

39.4                                    گر چه عفریت اوستاد سحر بود                         لیك آن از نفخ آصف رو نمود

39.5                                    حاضر آمد تخت بلقیس آن زمان                        لیك ز آصف، نه از فن عفریتیان

39.6                                    گفت: حمد الله بدین و صد چنین                         كه بدیده ستم ز رب العالمین

39.7                                    پس نظر كرد آن سلیمان سوی تخت                    گفت: آری، گول گیری ای درخت

39.8                                    پیش چوب و سنگ چون نقشی كنند                    ای بسا گولان كه سرها می نهند

39.9                                    ساجد و مسجود، از جان بی خبر                       دیده از جان جنبشی، و اندك اثر

39.10                             دیده در وقتی كه شد حیران و دنگ                    كه سخن گفت و اشارت كرد سنگ

39.11                             نرد خدمت چون به ناموضع بباخت                    شیر سنگین را، شقی، شیری شناخت

39.12                             از كرم شیر حقیقی كرد جود                             استخوانی سوی سگ انداخت زود

39.13                             گفت: گر چه نیست آن سگ بر قوام                    لیك ما را استخوان، لطفیست عام

 

40. قصۀ یاری خواستن حلیمه از بتان چون عقیب فطام مصطفی علیه السلام گم كرد و لرزیدن و سجدۀ بتان و گواهی دادن ایشان بر عظمت كار مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم

40.1                                    قصۀ راز حلیمه گویمت                                   تا زُداید داستان او غمت

40.2                                    مصطفی را چون ز شیر او باز كرد                   بر كفش برداشت چون ریحان و ورد

40.3                                    می گریزانیدش از هر نیك و بد                         تا سپارد آن شهنشه را به جَد

40.4                                    چون همی آورد امانت را ز بیم                         شد به كعبه و آمد او اندر حطیم

40.5                                    از هوا بشنید بانگی: كای حطیم                         تافت بر تو آفتابی بس عظیم

40.6                                    ای حطیم، امروز آید بر تو زود                         صد هزاران نور از خورشید جود

40.7                                    ای حطیم، امروز آرد در تو رخت                     محتشم شاهی كه پیك اوست بخت

40.8                                    ای حطیم، امروز بی شك از نوی                       منزل جانهای بالائی شوی

40.9                                    جان پاكان طلبِ طلب و جوق ِ جوق                   آیدت از هر نواحی مستِ شوق

40.10                             گشت حیران آن حلیمه ز آن صدا                       نی كسی در پیش، نی سوی قفا

40.11                             شش جهت خالی ز صورت، وین ندا                  شد پیاپی آن ندا را جان فدا

40.12                             مصطفی را بر زمین بنهاد او                            تا كند آن بانگ خوش را جستجو

40.13                             چشم می انداخت آن دم سو به سو                       كه كجای است آن شه اسرار گو ؟

40.14                             كاین چنین بانگ بلند از چپ و راست                 می رسد، یا رب رساننده كجاست ؟

40.15                             چون ندید او خیره و نومید شد                           جسم لرزان، همچو شاخ بید شد

40.16                             باز آمد سوی آن طفل رشید                              مصطفی را در مكان خود ندید

40.17                             حیرت اندر حیرت آمد بر دلش                          گشت بس تاریك از غم منزلش

40.18                             سوی منزلها دوید و بانگ داشت                        كه كه بر دُردانه ام غارت گماشت ؟

40.19                             مكیان گفتند: ما را علم نیست                             ما ندانستیم كاینجا كودكیست

40.20                             ریخت چندان اشك و كرد او با فغان                    كه از او گریان شدند آن مکیان

40.21                             سینه كوبان آن چنان بگریست خَوش                   كاختران گریان شدند از گریه اش

 

41. حكایت آن پیر عرب كه دلالت كرد حلیمه را به استعانت بتان

41.1                                    پیر مردی پیشش آمد با عصا                            كای حلیمه، چه فتاد آخر تو را ؟

41.2                                    كه چنین آتش ز دل افروختی                            وین جگرها را ز ماتم سوختی

41.3                                    گفت: احمد را رضیعم معتمد                             پس بیاوردم كه بسپارم به جَد

41.4                                    چون رسیدم در حطیم آوازها                            می رسید و می شنیدم از هوا

41.5                                    من چو آن الحان شنیدم از هوا                           طفل را بنهادم آنجا زآن صدا

41.6                                    تا ببینم این ندا آواز كیست                                كه ندائی بس لطیف و بس شهیست

41.7                                    نه از كسی دیدم به گرد خود نشان                      نی ندا می منقطع شد یك زمان

41.8                                    چونكه وا گشتم ز حیرتهای دل                          طفل را آن جا ندیدم، وای دل

41.9                                    گفتش: ای فرزند، تو اندُه مدار                          كه نمایم مر تو را یك شهریار

41.10                             كه بگوید، گر بخواهد، حال طفل                       او بداند منزل و ترحال طفل

41.11                             پس حلیمه گفت: ای جانم فدا                             مر تو را ای شیخ ِ خوبِ خوش ندا

41.12                             هین مرا بنمای آن شاهِ نظر                               كش بود از حال طفل من خبر

41.13                             برد او را پیش عُزی، كاین صنم                        هست در اخبار غیبی مغتنم

41.14                             ما هزاران گم شده زو یافتیم                              چون به خدمت سوی او بشتافتیم

41.15                             پیر كرد او را سجود و گفت زود                       ای خداوند عرب، ای بحر جود

41.16                             گفت: ای عزی، تو بس اكرامها                         كرده ای تا رَسته ایم از دامها

41.17                             بر عرب حق است از اكرام تو                          فرض گشته تا عرب شد رام تو

41.18                             این حلیمۀ سعدی از اومیدِ تو                             آمد اندر ظلّ شاخ بیدِ تو

41.19                             كه از او فرزند طفلی گم شدست                        نام آن كودك محمد آمدست

41.20                             چون محمد گفت، آن جمله بتان                          سر نگون گشتند و ساجد آن زمان

41.21                             كه برو ای پیر، این چه جست و جوست ؟            آن محمد را، كه عزل ما از اوست

41.22                             ما نگون و سنگسار آئیم از او                           ما كساد و بی عیار آئیم از او

41.23                             آن خیالاتی كه دیدندی ز ما                               وقت فترت، گاه گاه، اهل هوا

41.24                             گم شود چون بارگاه او رسید                             آب آمد مر تیمم را درید

41.25                             دور شو ای پیر، فتنه كم فروز                          هین ز رشك احمدی ما را مسوز

41.26                             دور شو بهر خدا، ای پیر تو                             تا نسوزی ز آتش تقدیر تو

41.27                             این چه دُم اژدها افشردن است ؟                        هیچ دانی چه خبر آوردن است ؟

41.28                             زین خبر خون شد دل دریا و كان                       زین خبر لرزان شود هفت آسمان

41.29                             چون شنید از سنگها پیر این سخن                      پس عصا انداخت آن پیر كهن

41.30                             از شکوه ترس و لرز آن ندی                            پیر دندانها بهم بر میزدی

41.31                             آنچنان كاندر زمستان مرد عور                         او همی لرزید و می گفت: ای ثبور

41.32                             چون در آن حالت بدید آن پیر را                        زآن عجب گم كرد زن تدبیر را

41.33                             گفت پیرا: گر چه من در محنتم                          حیرت اندر حیرت اندر حیرتم

41.34                             ساعتی بادم خطیبی میكند                                 ساعتی سنگم ادیبی میكند

41.35                             باد با حرفم سخنها میدهد                                  سنگ و كوهم فهم اشیا میدهد

41.36                             گاه طفلم را ربوده غیبیان                                 غیبیان سبز پوش آسمان

41.37                             از كه نالم؟ با كه گویم این گله ؟                         من شدم سودائی، اكنون صد دله

41.38                             غیرتش از شرح غیبم لب ببست                         این قدر گویم: كه طفلم گم شدست

41.39                             گر بگویم چیز دیگر من كنون                           خلق بندندم به زنجیر جنون

41.40                             گفت پیرش: كای حلیمه، شاد باش                      سجدۀ شكر آر و، رو را كم خراش

41.41                             غم مخور، یاوه نگردد او ز تو                          بلكه عالم یاوه گردد اندر او

41.42                             هر زمان از رشك غیرت پیش و پس                  صد هزاران پاسبان است و حرس

41.43                             آن ندیدی كان بتان ِ ذو فنون ؟                           چون شدند از نام طفلت سر نگون ؟

41.44                             این عجب قرنیست بر روی زمین                      پیر گشتم، من ندیدم جنس این

41.45                             زین رسالت سنگها چون ناله داشت                    تا چه خواهد بر گنه كاران گماشت

41.46                             سنگ بی جرم است، در معبودی اش                  تو نه ای مضطر، كه بنده بودیش

41.47                             آنكه مضطر اینچنین ترسان شده ست                  تا كه بر مجرم چها خواهند بست

 

42. خبر یافتن جد مصطفی عبد المطلب از گم كردن حلیمه مصطفی علیه السلام را و طالب شدن او گرد شهر و نالیدن بر در كعبه و از حق درخواستن و یافتن او محمد علیه السلام را

42.1                                    چون خبر یابید جد مصطفی                              از حلیمه وز فغانش برملا

42.2                                    و ز چنان بانگ بلند و نعره ها                          كه به میلی میرسید از وی صدا

42.3                                    زود عبد المطلب دانست چیست                         دست بر سینه همی زد، میگریست

42.4                                    آمد از غم بر در كعبه به سوز                           كای خبیر از سرّ شب، و از راز ِ روز

42.5                                    خویشتن را من نمی بینم فنی                             تا بود همراز تو همچون منی

42.6                                    خویشتن را من نمی بینم هنر                             تا شوم مقبول این مسعود در

42.7                                    یا سر و سجدۀ مرا قدری بود                            یا به  َاشكم، دو لبی خندان شود

42.8                                    لیك در سیمای آن دُرّ یتیم                                 دیده ام آثار لطفت ای كریم

42.9                                    كه نمی ماند به ما، گر چه ز ماست                     ما همه مِس ایم و، احمد كیمیاست

42.10                             آن عجائبها كه من دیدم بر او                            من ندیدم بر ولی و بر عدو

42.11                             آنچه فضل تو در این طفلیش داد                        كس نشان ندهد به صد ساله جهاد

42.12                             چون یقین دیدم عنایتهای تو                              بر وی، او دُرّیست از دریای تو

42.13                             من هم او را می شفیع آرم به تو                         حال او ای حال دان، با من بگو

42.14                             از درون كعبه آمد بانگ زود                            كه هم اكنون رُخ به تو خواهد نمود

42.15                             با دو صد اقبال او محظوظِ ماست                      با دو صد طلب ملك محفوظِ ماست

42.16                             ظاهرش را شهرۀ كیهان كنیم                            باطنش را از همه پنهان كنیم

42.17                             زرّ و كان بود آب و گل، ما زرگریم                   كه گهش خلخال و گه خاتم بریم

42.18                             گه حمایلهای شمشیرش كنیم                              گاه بندِ گردن شیرش كنیم

42.19                             گه ترنج ِ تخت بر سازیم از او                           گاه تاج ِ فرق های ملك جو

42.20                             عشقها داریم با این خاك ما                               زانكه افتاده ست در قعدۀ رضا

42.21                             گه چنین شاهی از او پیدا كنیم                           گه هم او را پیش شه، شیدا كنیم

42.22                             صد هزاران عاشق و معشوق از او                    در فغان و در نفیر و جستجو

42.23                             كار ما این است، بر كوری آن                           كه به كار ما ندارد میل جان

42.24                             این فضیلت خاك را ز آن رو دهیم                      زآنکه نعمت پیش بی برگان نهیم

42.25                             زآنكه دارد خاك شكل اغبری                            و ز درون دارد صفات انوری

42.26                             ظاهرش با باطنش گشته به جنگ                       باطنش چون گوهر و ظاهر چو سنگ

42.27                             ظاهرش گوید: كه ما اینیم و بس                        باطنش گوید: نكو بین پیش و پس

42.28                             ظاهرش مُنكر كه باطن هیچ نیست                     باطنش گوید: كه بنمائیم بیست

42.29                             ظاهرش با باطنش در چالش اند                        لاجرم زین صبر نصرت می كشند

42.30                             زین ترُش رو خاك، صورتها كنیم                      خندۀ پنهانش را پیدا كنیم

42.31                             زانكه ظاهر ِ خاك اندوه و بكاست                      در درونش صد هزاران خنده هاست

42.32                             كاشف السرّیم و كار ما همین                            كاین نهانها را بر آریم از كمین

42.33                             گر چه دزد از منكری تن میزند                         شحنه، آن از عصر پیدا میكند

42.34                             فضل ها دزدیده اند این خاكها                           تا مقر آریمشان از ابتلا

42.35                             بس عجب فرزند كاو را بوده است                     لیك احمد بر همه افزوده است

42.36                             شد زمین و آسمان خندان و شاد                         كاین چنین شاهی، ز ما دو جفت، زاد

42.37                             می شكافد آسمان از شادی اش                           خاك چون سوسن شد از آزادی اش

42.38                             ظاهرت با باطنت، ای خاكِ خوش                      چونكه در جنگند و اندر كش مكش

42.39                             هر كه با خود، بهر حق، باشد به جنگ                تا شود معنیش خصم ِ بو و رنگ

42.40                             ظلمتش با نور او شد در قتال                            آفتابِ جانش را نبود زوال

42.41                             هر كه كوشد بهر ما در امتحان                          پشت زیر پاش آرد آسمان

42.42                             ظاهرت از تیرگی افغان كنان                            باطن تو گلستان در گلستان

42.43                             قاصدا، چون صوفیان رو ترُش                         تا نیامیزند با هر نور ُكش

42.44                             عارفان رو ترش، چون خار پشت                      عیش پنهان كرده در خار دُرُشت

42.45                             باغ پنهان کرده  ُگل، آن خار فاش                      كای عدوی دزد، زین در دور باش

42.46                             خار پشتا، خار حارس كرده ای                         سر چو صوفی در گریبان برده ای

42.47                             تا كسی در چار دانگ عیش ِ تو                         کم شود، زین گل رخان خار خو

42.48                             طفل تو، گرچه كه كودك خو بُدست                    هر دو عالم خود طفیل او بُدست

42.49                             ما جهانی را بدو زنده كنیم                                چرخ را در خدمتش بنده كنیم

 

43. نشان خواستن عبد المطلب از موضع محمد علیه السلام كه كجاش یابم، و جواب از اندرون كعبه آمدن و نشان یافتن

43.1                                    گفت عبد المطلب: كاین دم كجاست ؟                  ای علیم السرّ، نشان ده راهِ راست

43.2                                    از درون كعبه آوازش رسید                              گفت: ای جویندۀ طفل رشید

43.3                                    * هاتفش گفتا: مخور غم کاین زمان                   با تو زآن شاه جهان بدهم نشان

43.4                                    در فلان وادیست، زیر آن درخت                       پس روان شد زود، پیر نیك بخت

43.5                                    در ركاب او امیران قریش                               زآنكه جدّش بود ز اعیان قریش

43.6                                    تا به پشت آدم، اسلافش همه                             مهتران ِ  رزم و بزم و ملحمه

43.7                                    این نسب خود قشر او را بوده است                    كز شهنشاهان ِ مه پالوده است

43.8                                    مغز او خود از نسب دور است و پاك                 نیست جنسش از سمك كس، تا سماك

43.9                                    نور حق را كس نجوید زاد و بود                       خلعت حق را چه حاجت تار و پود ؟

43.10                             كمترین خلعت كه بدهد در ثواب                        بر فزاید بر طراز ِ آفتاب

 

44. بقیۀ قصۀ دعوت سلیمان بلقیس را

44.1                                    خیز بلقیسا بیا و مُلك بین                                  بر لب دریای یزدان، دُر بچین

44.2                                    خواهرانت ساكن چرخ سنی                              تو به مرداری چه سلطانی كنی ؟

44.3                                    * خیز بلقیسا بیا دولت نگر                              جاودان از دولت ما بر بخور

44.4                                    خواهرانت را ز بخششها و داد                          هیچ میدانی كه آن سلطان چه داد ؟

44.5                                    * خیز بلقیسا درآ در بحر جود                          هر دمی بردار بی سرمایه سود

44.6                                    * خواهرانت جمله در عیش و طرب                  بر تو چون خوش گشت این رنج و تعب ؟

44.7                                    * خیز بلقیسا سعادت یار شو                             وز همه ملک سبا بیزار شو

44.8                                    تو ز شادی چون گدائی طبل زن                        كه منم شاه و رئیس گولخن

 

45. مثل قانع شدن آدمی به دنیا و حرص او در طلب و غفلت او از دولت روحانیان كه ابنای جنس وی اند و نعره زنان كه یا لَیتَ قَوْمِی یعْلَمُونَ

45.1                                    آن سگی در كو، گدای كور دید                         حمله می آورد و دلقش میدرید

45.2                                    گفته ایم این را، ولی باری دگر                          شد مكرر بهر تاكید خبر

45.3                                    كور گفتش: آخر آن یاران تو                             بر  ُكه اند این دم شكار و صید جو

45.4                                    قوم تو در كوه میگیرند گور                             در میان كوی میگیری تو كور ؟

45.5                                    ترك این تزویر گو، شیخ نفور                           آب شوری جمع كرده، چند كور

45.6                                    كاین مریدان من و، من آب شور                        میخورند از من، همی گردند كور

45.7                                    آب خود شیرین كن از بحر لدُن                         آب بد را دام این كوران مكن

45.8                                    خیز، شیران خدا بین، گور گیر                          تو چو سگ چونی، به زرقی كور گیر ؟

45.9                                    گور چه ؟ از صید غیر دوست دور                    جمله شیر و، شیر گیر و، مست نور

45.10                             در نظارۀ صید و صیادی شه                            كرده ترك صید و مرده در وله

45.11                             همچو مرغ مرده شان بگرفته یار                       تا كند او جنس ایشان را شكار

45.12                             مرغ مرده مضطر اندر وصل و بین                   خوانده ای "القلب بین الاصبعین"

45.13                             مرغ مرده اش را هر آنكو شد شكار                    چون ببیند، شد شكار شهریار

45.14                             هر كه او زین مرغ ِ مرده سر بتافت                   دست آن صیاد را هرگز نیافت

45.15                             گوید او: منگر به مرداری من                           عشق شه بین در نگهداری من

45.16                             من نه مُردارم، مرا شه كشته است                      صورت من شبه مرده گشته است

45.17                             جنبشم زین پیش بود از بال و پر                        جنبشم اكنون ز دست دادگر

45.18                             جنبش فانیم بیرون شد ز پوست                         جنبشم باقیست اكنون، چون از اوست

45.19                             هر كه كج جنبد به پیش جنبشم                           گر چه سیمرغ است، زارش میكشم

45.20                             هین مرا مرده مبین، گر زنده ای                        در كف شاهم نگر، گر بنده ای

45.21                             مرده زنده كرد عیسی از كرم                            من به كفِّ خالق عیسی دَرَم

45.22                             كی بمانم مرده در قبضۀ خدا ؟                          بر كف عیسی مدار این هم روا

45.23                             عیسی ام، لیكن هر آن كاو یافت جان                   از دم من، او بماند جاودان

45.24                             شد ز عیسی زنده، لیكن باز مُرد                        شاد آن كاو جان بدین عیسی سپرد

45.25                             من عصایم در كف موسیّ خویش                       موسیم پنهان و، من پیدا به پیش

45.26                             بر مسلمانان پل دریا شوم                                 باز بر فرعون اژدرها شوم

45.27                             این عصا را ای پسر تنها مبین                           كه عصا بی كفِّ حق نبود چنین

45.28                             موج طوفان هم عصا بُد، كاو ز درد                   طنطنۀ جادو پرستان را بخورد

45.29                             گر عصاهای خدا را بشمرم                              زرق این فرعونیان را بر درم

45.30                             لیك زین شیرین گیاه زهرمند                             ترك كن، تا چند روزی میچرند

45.31                             گر نباشد جاه فرعون و سری                            از كجا یابد جهنم پروری ؟

45.32                             فربهش كن، آن گهش  ُكش ای قصاب                 زآنكه بی برگند در دوزخ كلاب

45.33                             گر نبودی خصم و دشمن در جهان                     پس بمردی خشم اندر مردمان

45.34                             دوزخ آن خشم است، بی خصم ای فلان               کی زید؟ میرد ز نور مومنان

45.35                             * دوزخ آن خشم است و خصمی بایدش              تا زید، ور نه رحیمی بُكشدش

45.36                             در جهان گر لطف بی قهرو  بُدی                       پس كمال پادشاهی كی شدی ؟

45.37                             ریش خندی كرده اند آن منكران                         بر مثلها و بیان ذاكران

45.38                             تو اگر خواهی بُكن هم ریش خند                        چند خواهی زیست؟ ای مردار، چند ؟

45.39                             شاد باشید ای محبان در نیاز                             بر همین در، كه شود امروز باز

45.40                             هر حویجی باشدش كردی دگر                          در میان باغ از سیر و كبر

45.41                             هر یكی با جنس خود در كردِ خَود                     از برای پختگی نم میخورد

45.42                             تو كه كرد زعفرانی، زعفران                           باش و، آمیزش مكن با دیگران

45.43                             آب می خور زعفرانا تا رسی                            زعفرانی، اندر آن حلوا رسی

45.44                             در مكن در كرد شلغم پوز خویش                       كه نگردد با تو او هم طبع و كیش

45.45                             تو به كردی، او به كردی مودعه                       زآنكه ارض الله آمد واسعه

45.46                             خاصه آن ارضی كه از پهناوری                       در سفر گم میشود دیو و پری

45.47                             اندر آن بحر و بیابان و جبال                             منقطع میگردد اوهام و خیال

45.48                             این بیابان در بیابانهای او                                 همچو اندر بحر پر، یك تار مو

45.49                             آب استاده كه  ِسیر استش نهان                          تازه تر خوشتر ز جوهای روان

45.50                             كاو درون خویش چون جان و روان                   ِسیر پنهان دارد و پای روان

45.51                             مستمع خفته است، كوته كن خطاب                     ای خطیب، این نقش كم كن تو بر آب

 

46. * بقیۀ دعوت سلیمان بلقیس را که فرصت غنیمت است

46.1                                    خیز بلقیسا كه بازاریست تیز                             زین خسیسان ِ كِساد افكن گریز

46.2                                    * خیز بلقیسا كنون با اختیار                             پیش از آن كه مرگ آرد گیر و دار

46.3                                    * خیز بلقیسا بیا پیش از عجل                           در نگر شاهی و ملک بی خِلل

46.4                                    * خیز بلقیسا به جاه خود مناز                           اندر این درگه، نیاز آور، نیاز

46.5                                    * خیز بلقیسا و مسته با قضا                             ورنه مرگ آید کشد گوش تو را

46.6                                    بعد از آن گوشت كشد مرگ آن چنان                  كه چو دزد آئی به شحنه، جان كنان

46.7                                    زین خران، تا چند باشی نعل دُزد ؟                    گر همی دزدی، بیا و لعل دُزد

46.8                                    خواهرانت یافته ملك خلود                                تو گرفته مُلكت كور و كبود

46.9                                    ای خنك آنجان كز این ملكت بجست                    كه اجل، این ملك را، ویران گر است

46.10                             خیز بلقیسا بیا باری ببین                                  ملكت شاهان و سلطانان دین

46.11                             شِسته در باطن میان گلستان                              ظاهرا حادی میان دوستان

46.12                             بوستان با او روان، هر جا رود                         لیك آن از خلق پنهان می شود

46.13                             میوه ها لابه كنان: كه از من بچر                       آب حیوان آمده: كز من بخَور

46.14                             طوف می كن بر فلك بی پرّ و بال                      همچو خورشید و چو بدر و چون هلال

46.15                             چون روان باشی، روان و پای نی                     می خوری صد لوت و، لقمه خای نی

46.16                             نی نهنگ غم زند بر كشتی ات                          نی پدید آید ز مردن زشتی ات

46.17                             هم تو شاه و، هم تو لشكر، هم تو تخت                هم تو نیكو بخت باشی، هم تو بخت

46.18                             گر تو نیكو بختی و سلطان زفت                        بخت غیر توست، روزی بخت رفت

46.19                             تو بماندی چون گدای بی نوا                             دولت خود هم تو باش، ای مجتبی

46.20                             چون تو باشی بخت خود، ای معنوی                  پس تو كه بختی، ز خود كی گم شوی ؟

46.21                             تو ز خود كی گم شوی؟ ای خوش خصال            چون كه عین تو، تو را شد ملك و مال

 

47. بقیۀ قصۀ عمارت كردن سلیمان علیه السلام مسجد اقصی را، به تعلیم و وحی خدا جهت حكمتها كه او داند و معاونت ملائكه و دیو و پری و آدمی آشكارا

47.1                                    بعد از آن آمد ندا از پیش تخت                           بر سلیمان، آن نبیّ نیک بخت

47.2                                    ای سلیمان، مسجد اقصی بساز                          لشكر بلقیس آمد در نماز

47.3                                    چونكه او بنیادِ آن مسجد نهاد                             جن و انس آمد، بدن در كار داد

47.4                                    یك گروه از عشق و، قومی بی مراد                   همچنانكه در ره طاعت، عباد

47.5                                    خلق دیوانند و، شهوت سلسله                            می كشدشان سوی دكان و غله

47.6                                    * هست این زنجیر از خوف و وله                     تو مبین این خلق را بی سلسله

47.7                                    هست آن بند و کمند آن خوفشان                         نیستند این خلق بی بندِ نهان

47.8                                    می كشاندشان سوی كسب و شكار                      می كشدشان سوی كانها و بحار

47.9                                    می كشدشان سوی نیك و سوی بد                       گفت حق: فی جیدها حبل المسد

47.10                             قد جعلنا الحبل فی اعناقهم                                و اتخذنَا الحبل مِن اخلاقِهم

47.11                             لیس من مستقذر مستنقه                                   ِقط الا طائره فی عنقه

47.12                             حرص تو در كار بَد، چون آتش است                 اخگر از رنگِ خوش ِ آتش خوش است

47.13                             آن سواد ِ فحم، در آتش نهان                             چونكه آتش شد، سیاهی شد عیان

47.14                             اخگر از حرص تو شد فحم سیاه                        حرص چون شد، ماند آن فحم تباه

47.15                             آن زمان، آن فحم، اخگر مینمود                         آن نه حُسن كار، نار حرص بود

47.16                             حرص، كارت را بیارائیده بود                          حرص رفت و، ماند كار تو كبود

47.17                             غوله ای را كه بیارائید غول                             پخته پندارد كسی كه هست گول

47.18                             آزمایش چون نماید جان او                               ُكند گردد ز آزمون دندان او

47.19                             از هوس، آن دام دانه مینمود                             عكس غول حرص و، آن خود دام بود

47.20                             حرص، اندر كار دین و خیر جو                        چون نماند حرص، ماند نغز او

47.21                             خیرها نغزند، نی از عكس غیر                         تاب حرص ار رفت، ماند تاب خیر

47.22                             تاب حرص از كار دنیا چون برفت                    فحم باشد مانده از اخگر به تفت

47.23                             كودكان را حرص میآرد غرار                          تا شوند از ذوق دل دامن سوار

47.24                             چون ز كودك رفت آن حرص بدش                    بر دگر اطفال خنده آیدش

47.25                             كه چه می كردم؟ چه میدیدم در این؟                   خل ز عكس حرص بنمود انگبین

47.26                             آن بنای انبیا بی حرص بود                              لاجرم پیوسته رونقها فزود

47.27                             ای بسا مسجد بر آورده كرام                             لیك نبود مسجد اقصاش نام

47.28                             كعبه را، كش هر دمی عزّی فزود                      آن ز اخلاصات ابراهیم بود

47.29                             فضل آن مسجد ز خاك و سنگ نیست                 لیك در بنّاش حرص و جنگ نیست

47.30                             نی  ُكتب شان چون كتاب دیگران                       نی مساجدشان نه كسب و خان و مان

47.31                             نه ادبشان، نه غضبشان، نی نكال                       نی نعاس و، نی قیاس و، نی مقال

47.32                             * هر یکی را داده حق ده مرتبت                       صد هزاران حشمت و هم مکرمت

47.33                             هر یكیشان را یكی فرّی دگر                             مرغ جانشان طائر از پرّی دگر

47.34                             دل همی لرزد ز ذكر حالشان                            قبلۀ افعال ما، افعالشان

47.35                             مرغشان را، بیضه ها زرین بُده ست                  نیم شب جانشان، سحرگه بین شدست

47.36                             هر چه گویم من به جان نیكوی ِ قوم                    نقص گفتم، گشته ناقص گوی ِ قوم

47.37                             مسجد اقصی بسازید ای كرام                            كه سلیمان باز آمد والسلام

47.38                             ور ازین دیوان و پریان سر كشند                       جمله را املاك در چنبر كشند

47.39                             دیو یكدم كژ رود از مكر و زرق                       تازیانه آیدش بر سر چو برق

47.40                             چون سلیمان شو، كه تا دیوان ِ تو                       سنگ بُرّند از پی ایوان تو

47.41                             چون سلیمان باش، بی وسواس و ریو                 تا تو را فرمان برد جنیّ و دیو

47.42                             خاتم تو این دل است و، هوش دار                      تا نگردد دیو را خاتم شكار

47.43                             پس سلیمانی كند بر تو مدام                               دیو ِ با خاتم، حذر كن، والسلام

47.44                             آن سلیمانی دلا منسوخ نیست                            در سر و سرت سلیمانی كنیست

47.45                             دیو هم وقتی سلیمانی كند                                 لیك هر جولاهه اطلس كی تند ؟

47.46                             دست جنباند چو دست او، و لیك                        در میان هر دوشان فرقیست نیك

47.47                             * در بیان این حدیث معنوی                             یک حکایت بشنو اندر مثنوی

 

48. قصۀ شاعر و  صله دادن شاه و مضاعف كردن آن وزیر بو الحسن نام

48.1                                    شاعری آورد شعری پیش شاه                           بر امید خلعت و اكرام و جاه

48.2                                    شاه مكرم بود و فرمودش هزار                         از زر سرخ و كرامات و نثار

48.3                                    پس وزیرش گفت: این اندك بود                         ده هزارش هدیه وا ده، تا رود

48.4                                    از چون او شاعر پس از تو بحر دست                ده هزاری هم كه گفتم اندك است

48.5                                    قصه گفت آن شاه را و فلسفه                            تا بر آمد عشر خرمن از كفه

48.6                                    ده هزارش داد و خلعت در خورش                    خانۀ شكر و ثنا گشت آن سرش

48.7                                    پس تفحص كرد، كاین سعی كه بود ؟                  شاه را اهلیتِ من كی نمود ؟

48.8                                    پس بگفتندش: فلان الدین وزیر                          آن حسن نام و، حسن خلق و ضمیر

48.9                                    در ثنای او یكی شعری دراز                             بر نوشت و سوی خانه رفت باز

48.10                             بی زبان و لب همان نعمای شاه                         مدح شه میگفت و خلعتهای شاه

 

49. باز آمدن آن شاعر بعد چند سال به امید همان صله و هزار دینار فرمودن شاه بر قاعدۀ خویش و گفتن وزیر نو، هم حسن نام، شاه را كه: این سخت بسیار است و ما را خرجهاست و خزینه خالی است و من او را به ده یك این زر خشنود كنم

49.1                                    بعد سالی چند بهر رزق و كشت                         شاعر از فقر و عوز محتاج گشت

49.2                                    گفت: وقت فقر و تنگیّ دو دست                        جست و جوی آزموده بهتر است

49.3                                    درگهی را كازمودم از كرم                               حاجت نو را همان جانب برم

49.4                                    معنی الله گفت آن سیبویه                                  یولهون فی الحوائج هم لدیه

49.5                                    گفت: الهنا فی حوایجنا الیك                              و التمسناها وجدناها لدیك

49.6                                    صد هزاران عاقل، اندر وقت درد                      جمله نالان، پیش آن دیان فرد

49.7                                    هیچ دیوانۀ فلیوی این كند ؟                              بر بخیلی عاجزی كدیه تند ؟

49.8                                    گر ندیدندی هزاران بار بیش                            عاقلان كی جان كشیدندیش پیش ؟

49.9                                    بلكه جملۀ ماهیان در موجها                              جملۀ پرّندگان بر اوجها

49.10                             * بلکه جمله موجها بازی کنان                          ذوق و شوقش را عیان اندر عیان

49.11                             پیل و گرگ و حیدر و اشكار نیز                       اژدهای زفت و مور و مار نیز

49.12                             بلكه خاك و آب و باد و هم شرار                       مایه زو یابند، هم دی هم بهار

49.13                             هر دمش لابه كند این آسمان                             كه فرو مگذارم، ای حق، یك زمان

49.14                             استن من، عصمت و حفظ تو است                     جمله مطوی یمین آن دو دست

49.15                             وین زمین گوید كه: دارم برقرار                        ای كه بر آبم تو كردی استوار

49.16                             جملگان كیسه از او بر دوختند                           دادن حاجت از او آموختند

49.17                             هر نبیی زو بر آورده برات                              استعینوا منه صبرا او صلات

49.18                             هین از او خواهید، نی از غیر او                       آب در یم جو، مجو در خشك جو

49.19                             ور بخواهی از دگر هم، او دهد                         بر كف میلش سخا هم، او نهد

49.20                             آنكه مُعرض را ز زر قارون كند                       رو بدو آری به طاعت، چون كند ؟

49.21                             بار دیگر شاعر از سودای داد                           رو بسوی آن شه محسن نهاد

49.22                             هدیۀ شاعر چه باشد؟ شعر نو                            پیش محسن آرد و بنهد گرو

49.23                             محسنان با صد عطا و جود و برّ                       زر نهاده شاعران را منتظر

49.24                             پیششان شعری به از صد  ُتنگِ شَعر                  خاصه شاعر كاو گهر آرد ز قعر

49.25                             آدمی اول حریص نان بود                                زانكه قوتِ نان ستون جان بود

49.26                             سوی كسب و، سوی غصب و، صد حیل             جان نهاده بر كف از حرص و امل

49.27                             چون به نادر گشت مستغنی ز  نان                     عاشق نام است و مدح شاعران

49.28                             تا كه اصل و نسل او را  بَر دهند                       در بیان فضل او منبر نهند

49.29                             تا كه كرّ و فرّ و زر بخشی او                           همچو عنبر بو دهد در گفت وگو

49.30                             خلق ِ ما بر صورت خود كرد حق                      وصفِ ما از وصفِ او گیرد سبق

49.31                             چونكه آن خلاق، شكر و حمد جوست                  آدمی را، مدح جوئی نیز خوست

49.32                             خاصه مرد حق، كه در فضل است چُست            پُر شود ز آن باد، چون مشک درست

49.33                             ور نباشد اهل، ز آن بادِ دروغ                           خیك بدریده ست، كی گیرد فروغ ؟

49.34                             این مثل از خود نگفتم، ای رفیق                        سرسری مشنو، چو اهلی و مفیق

49.35                             این پیمبر گفت، چون بشنید قدح                         كه چرا فربه شود احمد به مدح ؟

49.36                             رفت شاعر سوی آن شاه و ببرد                        شعر اندر شكر احسان، كان نمرد

49.37                             محسنان مردند و احسانها بماند                          ای  ُخُنك آن را كه این مركب براند

49.38                             ظالمان مُردند و، ماند آن ظلمها                         وای جانی كاو كند مكر و دغا

49.39                             گفت پیغمبر:  ُخنك آن را كه او                          شد ز دنیا، ماند از او فعل نكو

49.40                             * نام نیک او ز فعل نیک دان                           پس نمرده است او یقین، بنگر عیان

49.41                             مُرد محسن، لیك احسانش نمرد                          نزد یزدان دین و احسان نیست  ُخرد

49.42                             وای آن كاو مُرد و عصیانش نمرد                     تا نپنداری به مرگ او جان ببرد

 

50. * بردن شاعر شعر را سوی شاه و خسارت وزیر

50.1                                    این رها كن، زآنكه شاعر بر گذر                       وام دار است و قوی، محتاج زر

50.2                                    برد شاعر شعر سوی شهریار                           بر امید بخشش و احسان یار

50.3                                    نازنین شعری، پُر از دُرّ درست                        بر امید و بوی اكرام نخست

50.4                                    باز شه بر خوی خود گفتش هزار                      چون چنین بُد عادت آن شهریار

50.5                                    لیك این بار آن وزیر پُر ز جود                          بر بُراق عز، ز دنیا رفته بود

50.6                                    بر مقام او وزیر نو رئیس                                گشته، لیكن سخت بی رحم و خسیس

50.7                                    گفت: ای شه، خرجها داریم ما                           شاعری را نبود این بخشش سزا

50.8                                    من به ربع عشر آن، ای مغتنم                           مرد شاعر را خوش و راضی كنم

50.9                                    خلق گفتندش كه: او از پیش دست                      ده هزاری زین دلاور بُرده است

50.10                             بعد شِكر، كلك خائی چون كند ؟                         بعد سلطانی، گدائی چون كند ؟

50.11                             گفت: بفشارم و را، اندر فشار                           تا شود زار و نزار از انتظار

50.12                             آنگه ار خاكش دهم از راه من                           در رباید همچو گلبرگ از چمن

50.13                             این بمن بگذار كه استادم در این                         گر تقاضاگر بود هم آتشین

50.14                             از ثریا گر بپرّد تا ثری                                    نرم گردد چون ببیند او مرا

50.15                             گفت سلطانش: برو فرمان تو راست                   لیك شادش كن، كه نیكو گوی ماست

50.16                             گفت: او را و دو صد چون او گدا                      تو به من بگذار و فارغ شو شها

50.17                             جنس او و همچو او سیصد هزار                       تو رها کن بر من و با من گذار

50.18                             پس فکندش صاحب اندر انتظار                        شد زمستان و دی و آمد بهار

50.19                             * شاعرش چندانکه حاجت مینمود                     صاحبش در وعده حیلت میفزود

50.20                             شاعر اندر انتظارش پیر شد                             بس زبون این غم و تدبیر شد

50.21                             گفت: اگر زر، نه، كه دشنامم دهی                     تا رهد جانم، تو را باشم رهی

50.22                             انتظارم  ُكشت، باری گو: برو                          تا رهد این جان مسكین از گرو

50.23                             بعد از آنش داد ربع ِ عشر ِ آن                           ماند شاعر اندر اندیشۀ گران

50.24                             كان چنان نقد و چنان بسیار بود                         این كه دیر اشكفت، دستۀ خار بود

50.25                             پس بگفتندش كه: آن دستور راد                         رفت از دنیا، خدا مزدت دهاد

50.26                             كه مضاعف زو همی گشتی عطا                       كم همی افتاد بخشش را خطا

50.27                             این زمان او رفت و احسان را ببرد                    او نمرد الحق، ولی احسان بمرد

50.28                             رفت از ما صاحب رادِ  رشید                           صاحب سلاخ درویشان رسید

50.29                             رو بگیر این را و ز اینجا شب گریز                   تا نگیرد با تو این صاحب ستیز

50.30                             ما به صد حیلت از او، این هدیه را                    بستدیم، ای بی خبر، با جهدها

50.31                             رو به ایشان كرد و گفت: ای مشفقان                  از كجا آمد؟ بگوئید، این عوان

50.32                             چیست نام این وزیر جامه كن ؟                         قوم گفتندش كه: نامش هم حسن

50.33                             گفت: یا رب، نام آن و نام این                           چون یكی آمد؟ دریغ ای ربّ دین

50.34                             آن حسن نامی كه از یك كلك او                          صد وزیر و صاحب آمد جود جو

50.35                             این حسن، كز ریش زشت، این حسن                   می توان بافید ای جان صد رسن

50.36                             بر چنین صاحب چو شه اصغا كند                     شاه و ملكش را ابد رسوا كند

 

51. مانستن بد رائی این وزیر دون در افساد مروّتِ شاه به وزیر فرعون یعنی هامان در افساد قابلیت فرعون

51.1                                    چند آن فرعون می شد نرم و رام                       چون شنیدی او ز موسی آن كلام

51.2                                    آن كلامی كه بدادی سنگ، شیر                         از خوشیّ آن كلام بی نظیر

51.3                                    چون به هامان مشورت کردی در آن                  مانعش گشتی مدام آن سخت جان

51.4                                    چون به هامان كه وزیرش بود او                      مشورت كردی، كه كینش بود خو

51.5                                    پس بگفتی: تا كنون بودی خدیو                         بنده گردی، ژنده پوشی را به ریو؟

51.6                                    همچو سنگ منجنیقی آمدی                               آن سخن، بر شیشه خانۀ او زدی

51.7                                    هر چه صد روز آن كلیم خوش خطاب                ساختی، در یك دم او كردی خراب

51.8                                    عقل تو مغلوب دستور هَواست                          در وجودت ره زن راه خداست

51.9                                    ناصحی، ربانئی، پندت دهد                              آن سخن را او به فن طرحی نهد

51.10                             كاین نه بر جای است، هین از جا مشو                نیست چندان، با خود آ، شیدا مشو

51.11                             وای آن شه كه وزیرش این بود                         جای هر دو، دوزخ پر كین بود

51.12                             شاد آن شاهی كه او را دست گیر                       باشد اندر كار، چون آصف وزیر

51.13                             شاهِ عادل چون قرین او شود                             نام آن نُورٌ عَلی  نُورٍ بود

51.14                             چون سلیمان شاه و، چون آصف وزیر                نور بر نور است و، عنبر بر عبیر

51.15                             شاه فرعون و، چو هامانش وزیر                       هر دو را نبود ز بد بختی گزیر

51.16                             پس بود ظلمات بعض فوق بعض                       نی خرد یار و نه دولت روز عرض

51.17                             من ندیدم جز شقاوت در لئام                             گر تو دیده ستی، رسان از من سلام

51.18                             همچو جان باشد شه و، صاحب چو عقل              عقل ِ فاسد روح را آرد به نقل

51.19                             آن فرشتۀ عقل چون هاروت شد                        سحر آموز ِ دو صد طاغوت شد

51.20                             عقل جزوی را وزیر خود مگیر                        عقل ِ كل را ساز ای سلطان، وزیر

51.21                             مر هوا را تو وزیر خود مساز                          كه بر آید جان پاكت از نماز

51.22                             كاین هوا پر حرص و حالی بین بود                   عقل را اندیشه، یوم الدین بود

51.23                             عقل را دو دیده در پایان كار                            بهر آن  ُگل میكشد او رنج ِ خار

51.24                             كه نفرساید نریزد هر خزان                              باد هر خرطوم اخشم دور از آن

51.25                             ور چه عقلت هست، با عقل دگر                        یار باش و مشورت كن ای پدر

51.26                             با دو عقل، از بس بلاها وارهی                         پای خود بر اوج گردونها نهی

 

52. نشستن دیو بر مقام سلیمان علیه السلام و تشبه كردن او به كارهای سلیمان علیه السلام و فرق ظاهر میان هر دو سلیمان و دیو خویشتن را سلیمان بن داود نام كردن

52.1                                    دیو گر خود را سلیمان نام كرد                          مُلك برد و، مملكت را رام كرد

52.2                                    صورتِ كار سلیمان دیده بود                            صورت اندر سرّ دیوی مینمود

52.3                                    خلق گفتند: این سلیمان بی صفاست                    از سلیمان تا سلیمان فرقهاست

52.4                                    او چو بیداریست، این همچون وَسَن                    همچنانكه آن حسن، با این حسن

52.5                                    دیو میگفتی: كه حق بر شكل من                        صورتی كردست خوش بر اهرمن

52.6                                    دیو را حق صورت من داده است                      تا بیندازد شما را او به شست

52.7                                    گر پدید آید به دعوی زینهار                             صورت او را مدارید اعتبار

52.8                                    دیوشان از مكر این میگفت، لیك                        مینمود این عكس، بر دلهای نیك

52.9                                    نیست بازی با ممیز، خاصه او                          كه بود تمییز و عقلش غیب گو

52.10                             هیچ سحر و هیچ تلبیس دغل                             می نبندد پرده بر اهل دول

52.11                             پس همی گفتند با خود در جواب                        باژگونه میروی، ای كج خطاب

52.12                             باژگونه رفت خواهی همچنین                           سوی دوزخ، اسفل اندر سافلین

52.13                             او اگر معزول گشته است و فقیر                       هست در پیشانی اش بدر منیر

52.14                             تو اگر انگشتری را برده ای                             دوزخی، چون زمهریر افسرده ای

52.15                             ما به بوش و عارض و طاق و طرنب                سر كجا، كه خود همی ننهیم سنب

52.16                             ور به غفلت ما نهیم او را جبین                         پنجه ای مانع بر آید از زمین

52.17                             كه منه این سر، مر این  "سر زیر"  را                هین مكن سجده، مر این ادبیر را

52.18                             كردمی من شرح این بس جان فزا                      گر نبودی غیرت و رشك خدا

52.19                             هم قناعت كن، تو بپذیر این قدر                         تا بگویم شرح این وقتی دگر

52.20                             نام خود كرده سلیمان نبی                                 روی پوشی میكند بر هر صبی

52.21                             در گذر از صورت و از نام، خیز                      از لقب و ز نام در معنی گریز

52.22                             پس بپرس از حدّ او، و ز فعل او                       در میان حدّ و فعل او را بجو

52.23                             * کار هر کس نیست هین، درکش زمام               مسجد اقصی بساز و کن تمام

52.24                             * شد تمام القصه مسجد نی فتور                        بُد سلیمان زائر و مسجد مزور

 

53. در آمدن سلیمان علیه السلام هر روز در مسجد اقصی بعد از تمام شدن جهت عبادت و ارشاد عابدان و معتكفان و رستن عقاقیر در مسجد

53.1                                    چون سلیمان نبی شاه انام                                 ساخت مسجد را و فارغ شد تمام

53.2                                    هر صباح او را وظیفه این بُدی                         کامدی در مسجد اقصی شدی

53.3                                    نو گیاهی رُسته بودی اندر او                            پس بگفتی: نام و نفع خود بگو

53.4                                    تو چه داروئی؟ چه ای؟ نامت چی است؟             تو، زیان و سود تو، گو بر كی است؟

53.5                                    می بگفتی هر گیاهی فعل و نام                          كه من آن را جانم و، این را حمام

53.6                                    من مر آن را زهرم و، این را شكر                     نام من این است بر لوح قدر

53.7                                    * پس سلیمان با حکیمان زآن گیا                       شرح کردی ضرّ و نفعش، ای کیا

53.8                                    آن طبیبان از سلیمان، زآن گیا                           عالم و دانا شدند و مقتدا

53.9                                    تا  ُكتبهای طبیبی ساختند                                  جسم را از رنج میپرداختند

53.10                             این نجوم و طب، وحی انبیاست                         عقل و حس را سوی بیسوره كجاست

53.11                             عقل جزوی، عقل ِ استخراج نیست                     جز پذیرای فن و، محتاج نیست

53.12                             قابل تعلیم و فهم است این خرد                          لیك "صاحب وحی"، تعلیمش دهد

53.13                             جمله  ِحرفتها یقین از وحی بود                         اول ِ او، لیك عقل آن را فزود

53.14                             هیچ  ِحرفت را ببین، كاین عقل ما                      تاند او آموختن بی اوستا ؟

53.15                             گر چه اندر مكر، موی اشكاف بُد                       هیچ پیشه رام بی ا ُستا نشد

53.16                             دانش پیشه از این عقل ار بُدی                          پیشۀ بی اوستا حاصل شدی

 

54. آموختن پیشۀ گوركنی قابیل از زاغ پیش از آنكه در عالم حرفه گوركنی و گور بود

54.1                                    كندن گوری، كه كمتر پیشه بود                         كی ز فكر و حیله و اندیشه بود ؟

54.2                                    گر بُدی این فهم مر قابیل را                              كی نهادی بر سر او هابیل را ؟

54.3                                    كه كجا غائب كنم این كشته را ؟                         این به خون و خاك در آغشته را ؟

54.4                                    دید زاغی، زاغ ِ مرده در دهان                         بر گرفته در هوا گشته پران

54.5                                    از هوا زیر آمد و شد او به فن                           از پی تعلیم، او را گور كن

54.6                                    پس به چنگال از زمین انگیخت گرد                   زود زاغ مرده را در گور كرد

54.7                                    دفن كردش پس بپوشیدش به خاك                       زاغ از الهام حق بُد علمناك

54.8                                    گفت قابیل: آه،  ُشه، بر عقل من                         كه بود زاغی ز من افزون به فن

54.9                                    عقل  ُكل را گفت "ما زاغ ُ البصر"                     عقل جزوی می كند هر سو نظر

54.10                             عقل ما زاغ است، نور خاصگان                       عقل، زاغ استادِ گور مرده دان

54.11                             جان كه او دنبالۀ زاغان پَرَد                              زاغ او را سوی گورستان برد

54.12                             هین مرو اندر پی نفس چو زاغ                         كاو به گورستان برد، نی سوی باغ

54.13                             گر روی، رو در پی عنقای دل                         سوی قاف و مسجدِ اقصای دل

54.14                             نو گیاهی، هر دم از سودای تو                          میدمد در مسجد اقصای تو

54.15                             تو سلیمان وار، دادِ او بده                                 پی بر از وی، پای رد بر وی منه

54.16                             زآنكه حال این زمین با ثبات                             باز گوید با تو ز انواع نبات

54.17                             در زمین گر نیشكر ور خود نی است                  ترجمان هر زمین  َنبتِ وی است

54.18                             پس زمین دل، كه  َنبتش فكر بود                        فكرها اسرار دل وا مینمود

54.19                             گر "سخن  َكش" یابم اندر انجمن                        صد هزاران گل برویم زین چمن

54.20                             ور "سخن  ُكش" یابم آندم زن به مزد                  میگریزد نكته ها از دل، چو دزد

54.21                             * مستمع چون نیست، خاموشی به است               نکته از نا اهل اگر پوشی به است

54.22                             جنبش هر كس به سوی جاذب است                    جذبِ صادق، نی چو جذب كاذب است

54.23                             میروی گه گمره و، گه در رشد                         رشته پیدا نیّ و، آن كت می كِشد

54.24                             اشتر كوری، مهار تو رهین                              تو كشش می بین، مهارت را مبین

54.25                             گر شدی محسوس، جذاب و مهار                      پس نماندی این جهان دار الغرار

54.26                             گبر دیدی كاو پی سگ میرود                           سخرۀ دیو ستنبه می شود

54.27                             در پی او كی شدی مانند هیز ؟                          پای خود واپس كشیدی، گبر نیز

54.28                             گاو اگر واقف ز قصابان بُدی                           كی پی ایشان بدان دكان شدی ؟

54.29                             یا بخوردی از كف ایشان سبوس                        یا بدادی شیرشان از چاپلوس

54.30                             ور بخوردی، كی علف هضمش شدی ؟              گر ز مقصودِ علف واقف بُدی

54.31                             پس ستون این جهان خود غفلت است                  چیست دولت؟ كاین دوا "دو" با "لت" است

54.32                             اولش "دو دو"، به آخر "لت" بخوَر                    جز در این ویرانه نبود مرگِ خر

54.33                             تو به جد، كاری كه بگرفتی به دست                   عیبش این دم بر تو پوشیده شدست

54.34                             ز آن همی تانی بدادن تن به كار                         كه بپوشید از تو عیبش كردگار

54.35                             همچنین هر فكر كه گرمی در آن                        عیبِ آن فكرت شدست از تو نهان

54.36                             بر تو گر پیدا شدی زآن عیب و شین                   زآن رمیدی جانت، بُعْدَ المشرقین

54.37                             حال، كاخر زآن پشیمان میشوی                         گر بود این حالت اول، كی دوی ؟

54.38                             پس بپوشید اول آن بر جان ما                            تا كنیم آن كار بر وفق قضا

54.39                             چون قضا آورد حكم خود پدید                           چشم واگشت و پشیمانی رسید

54.40                             این پشیمانی قضای دیگر است                          این پشیمانی بهل، حق را پرست

54.41                             ور كنی عادت، پشیمان خور شوی                     زآن پشیمانی، پشیمان تر شوی

54.42                             نیم عمرت در پریشانی رود                              نیم دیگر در پشیمانی رود

54.43                             تركِ این فكر و پشیمانی بگو                             حال و کار و یار ِ نیكوتر بجو

54.44                             ور نداری كار ِ نیكوتر به دست                         پس پشیمانیت بر فوت چه است ؟

54.45                             گر همی دانی ره نیكو پرست                            ور ندانی، چون بدانی كاین بَد است ؟

54.46                             بَد ندانی، تا ندانی نیك را                                  ضد را، از ضد توان دید، ای فتی

54.47                             چون ز تركِ فكر این عاجز شدی                       از گنه آن گاه هم عاجز بُدی

54.48                             چون بُدی عاجز، پشیمانی ز چیست ؟                 عاجزی را باز جو، كز جذبِ كیست ؟

54.49                             عاجزی بی قادری اندر جهان                           كس ندیدست و نباشد این، بدان

54.50                             همچنین هر آرزو كه میبری                             تو ز عیب آن حجابی اندری

54.51                             ور نمودی علتِ آن آرزو                                 خود رمیدی جان تو ز آن جستجو

54.52                             گر نمودی عیب آن كار، او تو را                       كس نبردی كش كشان آن سو تو را

54.53                             و آن دگر كاری كز آن هستی نفور                     ز آن بود كه عیبش آمد در ظهور

54.54                             ای خدای راز دان خوش سُخن                          عیب كار بَد ز ما پنهان مكن

54.55                             عیب كار نیك را منما به ما                               تا نگردیم از روش سرد و هبا

54.56                             هم بر آن عادت سلیمان سنی                             رفت در مسجد میان روشنی

54.57                             قاعدۀ هر روز را میجست شاه                           كه ببیند مسجد اندر، نو گیاه

54.58                             دل ببیند سِرّ بدان چشم صفی                             آن خشایش كه شد از عامه خفی

 

55. قصۀ صوفی كه در میان گلستان سر بر زانو مراقب بود. یارانش گفتند: سر بر آور تفرج كن بر گلستان و ریاحین و مرغان و آثار رحمه الله تعالی که فانظروا الی آثار رحمة الله

55.1                                    صوفیی در باغ، از بهر گشاد                            صوفیانه روی بر زانو نهاد

55.2                                    پس فرو رفت او به خود اندر نغول                    شد ملول از صورت خوابش فضول

55.3                                    كه چه خسبی؟ آخر اندر رز نگر                        این درختان بین و آثار و خضر

55.4                                    امر حق بشنو كه گفتست: انظروا                       سوی این آثار رحمت آر رو

55.5                                    گفت: آثارش دل است، ای بو الهوس                  آن برون، آثار ِ آثار است و بس

55.6                                    باغها و سبزه ها در عین ِ جان                          بر برون عكسش، چو در آب روان

55.7                                    آن خیال باغ باشد اندر آب                                كه كند از لطفِ آب، آن اضطراب

55.8                                    باغها و میوه ها اندر دل است                           عكس لطف آن، بر این آب و گِل است

55.9                                    گر نبودی عكس آن سرّ و سرور                       پس نخواندی ایزدش "دار الغرور"

55.10                             این غرور آن است، یعنی: این خیال                   هست از عكس دل و جان ِ رجال

55.11                             جمله مغروران بر این عكس آمده                       بر گمانی كاین بود جنّت كده

55.12                             می گریزند از اصول باغها                              بر خیالی می كنند آن لاغها

55.13                             چونكه خواب غفلت آیدشان به سر                      راست بینند و، چه سود است آن نظر ؟

55.14                             پس به گورستان غریو افتاد و آه                        تا قیامت زین غلط، واحسرتاه

55.15                             ای خنك آن را كه پیش از مرگ مُرد                   یعنی او از اصل این رز بوی برد

 

56. قصۀ رُستن خروب در گوشۀ مسجد اقصی و غمگین شدن سلیمان علیه السلام از آن چون به سخن آمد با او، و خاصیت و نام خود بگفت

56.1                                    * همچنان روزی سلیمان از قضا                      شد به عادت مسجد اندر، ای فتی

56.2                                    نو گیاهی دید اندر گوشه ای                              رُسته بر وی دانه همچون خوشه ای

56.3                                    دید بس نادر گیاهی سبز و تر                            میربود آن سبزی اش نور از بصر

56.4                                    پس سلامش كرد در حال آن حشیش                    او جوابش گفت و بشكفت از خوشیش

56.5                                    گفت: نامت چیست؟ بر گو بی دهان                    گفت: خروب است، ای شاه جهان

56.6                                    گفت: اندر تو چه خاصیت بود؟                         گفت: من رُستم، مكان ویران شود

56.7                                    من كه خرّوبم، خرابِ منزلم                              هادم ِ بنیاد این آب و گلم

56.8                                    پس سلیمان آن زمان دانست زود                        كه اجل آمد، سفر خواهد نمود

56.9                                    گفت: تا من هستم این مسجد یقین                        در خلل ناید ز آفات زمین

56.10                             تا كه من باشم، وجود من بود                            مسجد اقصی مخلخل كی شود ؟

56.11                             پس خرابِ مسجد ما بی گمان                            نبود الا بعد مرگ ما، بدان

56.12                             مسجد است آن دل كه جسمش ساجد است             یار بد، خروب هر جا مسجد است

56.13                             یار بَد چون رُست در تو مهر او                        هین از او بگریز و، كم كن گفت وگو

56.14                             بر كن از بیخش، كه گر سر بر زند                    مر تو را و مسجدت را بر كند

56.15                             عاشقا، خروب تو آمد كژی                              همچو طفلان سوی كژ چون می غژی ؟

56.16                             خویش را نادان و مجرم دان، بترس                   تا ندزدد از تو آن استاد، درس

56.17                             چون بگویی: جاهلم، تعلیم ده                            این چنین انصاف از ناموس به

56.18                             از پدر آموز ای روشن جبین                             رَبَّنا گفت و ظَلَمْنا پیش از این

56.19                             نی بهانه كرد و نی تزویر ساخت                       نی لوای مكر و حیلت بر فراخت

56.20                             باز آن ابلیس بحث آغاز كرد                             كه بُدم من سرخ رو، كردیم زرد

56.21                             رنگ رنگ توست، صباغم توئی                       اصل جرم و آفت و داغم توئی

56.22                             هین بخوان "رَبِّ بِما أغویتنی"                          تا نگردی جبری و، كژ كم تنی

56.23                             بر درخت جبر تا كی بر جهی؟                          اختیار خویش را یك سو نهی

56.24                             همچو آن ابلیس و ذرّیات او                              با خدا در جنگ و اندر گفت وگو

56.25                             * چون بود اكراه با چندان خوشی ؟                    كه تو در عصیان همی دامن كشی

56.26                             آنچنان خوش، كس رود در مكرهی ؟                  كس چنان رقصان رود در گمرهی ؟

56.27                             بیست مَرده، جنگ میكردی در آن                      كت همی دادند پند آن دیگران

56.28                             كه: صواب این است و راه این است و بس          كی زند طعنه مرا جز هیچ كس ؟

56.29                             كی چنین گوید كسی كو مكره است ؟                   چون چنین جنگد كسی كاو بی ره است ؟

56.30                             هر چه نفست خواست، داری اختیار                   هر چه عقلت خواست، آری اضطرار

56.31                             داند او، كاو نیك بخت و مَحرَم است                   زیركی ز ابلیس و، عشق از آدم است

56.32                             زیركی، سباحی آمد در بحار                             كم رهد، غرق است او پایان كار

56.33                             هِل سباحت را رها كن، كبر و كین                     نیست جیحون، نیست جو، دریاست این

56.34                             وآنگهان دریای ژرف بی پناه                            در رباید هفت دریا را چو كاه

56.35                             عشق چون كشتی بود بهر خواص                      كم بود آفت، بود اغلب خلاص

56.36                             زیركی بفروش و حیرانی بخر                          زیركی ظنّ است و حیرانی نظر

56.37                             عقل قربان كن به پیش مصطفی                         " َحسْبی الله" گو، كه "الله ام كفی"

56.38                             همچو كنعان، سر ز كشتی وامكش                      كه غرورش داد نفس ِ زیركش

56.39                             كه بر آیم بر سر كوه مشید                                منّت نوحم چرا باید كشید ؟

56.40                             چون رهی از منتش؟ ای بی رَشَد                       كه خدا هم منّت او می كشد

56.41                             چون نباشد منتش بر جان ما ؟                           چونكه شكر و منتش گوید خدا

56.42                             تو چه دانی ای غرارۀ پر حسد ؟                        كه نهادن منت، او را میرسد

56.43                             كاشكی او آشنا ناموختی                                   تا طمع در نوح و كشتی دوختی

56.44                             كاش چون طفل از حیل جاهل بُدی                     تا چو طفلان چنگ در مادر زدی

56.45                             یا به علم نقل كم بودی ملیّ                               علم ِ وحی دل ربودی از ولی

56.46                             چون تیمم؟ با وجود آب، دان                             علم نقلی؟ با دَم ِ قطبِ زمان

56.47                             خویش ابله كن، تبع میرو ز پس                         رستگی زین ابلهی یابی و بس

56.48                             با چنین نوری، چو پیش آری كتاب                    جان وحی آسای تو آرد عتاب

56.49                             "اكثر اهل الجنة البله" ای پدر                           بهر این گفتست سلطان البشر

56.50                             زیركی، چون باد کبر انگیز توست                     ابلهی شو، تا بماند دین درست

56.51                             ابلهی، نی كاو به مسخرگی دو توست                  * ابلهی نی کز شقاوت مال جوست

56.52                             ابلهی، كاو واله و حیران هوست                        * باشد اندر گردن ِ او طوق دوست

56.53                             ابلهانند آن زنان دست بُر                                  از كف ابله، وز رخ یوسف نذر

56.54                             عقل را قربان كن اندر عشق دوست                   عقلها باری از آن سوی است، كاوست

56.55                             عقلها آن سو فرستاده عقول                              مانده این سو آنکه گولست و فضول

56.56                             زین سر، از حیرت، گر این عقلت رود               هر سر مویت، سر و عقلی شود

56.57                             نیست آن سو رنج فكرت بر دماغ                       كز دماغ و عقل روید دشت و باغ

56.58                             سوی دشت از دشت نكته بشنوی                        سوی باغ آئی، شود نخلت روی

56.59                             اندر این ره ترك كن طاق و طرنب                    تا قلاووزت نجنبد، تو مجنب

56.60                             هر كه او بی سر بجنبد، دم بود                          جنبشش چون جنبش كژدم بود

56.61                             كجرو است و كور و زشت و زهرناك                پیشۀ او خستن جانهای پاك

56.62                             سر بكوب آن را، كه سرّش این بود                    خلق و خوی مستمرش این بود

56.63                             خود صلاح اوست آن سر كوفتن                        تا رهد جان ریزه اش، زین شوم تن

56.64                             واستان از دست دیوانه سلاح                            تا ز تو راضی شود عدل و صلاح

56.65                             چون سلاحش هست و عقلش نی، ببند                 دست او را، ور نه آرد صد گزند

 

57. بیان آنكه حصول علم و مال و جاه مر بد گوهر را فضیحت اوست و چون شمشیر است افتاده به دست راه زن

57.1                                    بد گهر را علم و فن آموختن                              دادن تیغ است دست راهزن

57.2                                    تیغ دادن در كف زنگی مست                            به، كه آید علم ناكس را به دست

57.3                                    علم و مال و منصب و جاه و  ِقران                    فتنه آرد در كف بد گوهران

57.4                                    پس غزا زین فرض شد بر مومنان                     تا ستانند از كف مجنون سنان

57.5                                    جان او مجنون، تنش شمشیر او                         واستان شمشیر را زآن زشت خو

57.6                                    آنچه منصب میكند با جاهلان                            از فضیحت كی كند صد ارسلان ؟

57.7                                    عیب او مخفیست، چون آلت بیافت                     مارش از سوراخ بر صحرا شتافت

57.8                                    جمله صحرا مار و كژدم پر شود                       چونكه جاهل، شاهِ حكم ِ مر شود

57.9                                    مال و منصب ناكسی كارد به دست                    طالب رسوائی خویش او شدست

57.10                             یا كند بخل و، عطاها كم دهد                             یا سخا آرد به ناموضع نهد

57.11                             شاه را در خانۀ بیدق نهد                                  این چنین باشد عطا كاحمق دهد

57.12                             حكم، چون در دست گمراهی فتاد                       جاه پندارید و در چاهی فتاد

57.13                             ره نمی داند، قلاووزی كند                               جان زشت او جهان سوزی كند

57.14                             طفل ِ راه فقر، چون، پیری گرفت                      پیروان را غول ادباری گرفت

57.15                             كه: بیا، تا ماه بنمایم تو را                                ماه را هرگز ندید آن بی صفا

57.16                             چون نمائی؟ چون ندیدستی به عمر؟                   عكس ِ مه در آب هم، ای خام غمر

57.17                             احمقان سرور شدستند و ز بیم                           عاقلان سرها كشیده در گلیم

 

58. بیان تفسیر آیه شریفه یا أَیهَا الْمُزَّمِّلُ

58.1                                    خواند "مُزّمِل" نبی را زین سبب                        كه: برون آی از گلیم، ای بوالهرب

58.2                                    سر مكش اندر گلیم و رو مپوش                         كه جهان جسمیست سر گردان، تو هوش

58.3                                    * هین مشو پنهان ز ننگ مدعی                        كه تو داری شمع وحی شعشعی

58.4                                    هین "قُم اللَّیل" كه شمعی ای همام                       شمع، دائم شب بود اندر قیام

58.5                                    بی فروغت، روز ِ روشن هم شب است               بی پناهت، شیر اسیر ارنب است

58.6                                    باش كشتیبان در این بحر صفا                           كه تو نوح ثانیی، ای مصطفی

58.7                                    ره شناسی می بباید با لباب                               هر رهی را، خاصه اندر راهِ آب

58.8                                    خیز، بنگر كاروان ِ ره زده                              هر طرف غولی است، كشتیبان شده

58.9                                    خضر وقتی، غوث هر كشتی توئی                    همچو روح الله مكن تنها روی

58.10                             پیش این جمعی چو شمع آسمان                          انقطاع و خلوتِ آن را بمان

58.11                             وقت خلوت نیست، اندر جمع آی                       ای هدی چون كوه قاف و، تو همای

58.12                             بدر بر صدر فلك شد شب روان                         سیر را نگذارد از بانگِ سگان

58.13                             طاعنان همچون سگان، بر بدر ِ تو                     بانگ میدارند سوی صدر ِ تو

58.14                             این سگان كرّند، ز امر "أنصتوا"                       از سفه، وَعوَع كنان، بر بدر تو

58.15                             هین بمگذار، ای شفا، رنجور را                        تو ز خشم كر، عصای كور را

58.16                             نی تو گفتی: قائد اعمی به راه                           صد ثواب و اجر یابد از اله ؟

58.17                             هر كه او چل گام كوری را كِشد                        گشت آمرزیده و یابد رَشَد

58.18                             پس بكش تو زین جهان بی قرار                        جوق كوران را قطار اندر قطار

58.19                             كار هادی این بود، تو هادئی                            ماتم آخر زمان را شادئی

58.20                             هین روان كن، ای امام المتقین                          این خیال اندیشگان را، تا یقین

58.21                             هر كه در مكر تو دارد دل گرو                         گردنش را من زنم، تو شاد رو

58.22                             بر سر كوریش كوریها نهم                               او شِكر پندارد و، زهرش دهم

58.23                             عقلها از نور من افروختند                                مكرها از مكر من آموختند

58.24                             چیست خود آلاچق آن تركمان ؟                         پیش پای نره پیلان جهان؟

58.25                             آن چراغ او به پیش صرصرم                           خود چه باشد؟ ای مهین پیغمبرم

58.26                             خیز در دم تو، به صور سهمناك                        تا هزاران مرده بر روید ز خاك

58.27                             چون تو اسرافیل وقتی، راست خیز                    رستخیزی ساز، پیش از رستخیز

58.28                             هر كه گوید: كو قیامت؟ ای صنم                       خویش بنما، كه قیامت نك منم

58.29                             در نگر ای سائل محنت زده                             زین قیامت، صد جهان قائم شده

58.30                             ور نباشد اهل این ذكر و قنوت                          پس جوابُ الاحمق ای سلطان، سكوت

58.31                             ز آسمان حق سكوت آید جواب                          چون بود جانا، دعا نامستجاب

58.32                             ای دریغا، وقتِ خرمنگاه شد                             لیك روز از بخت ما بی گاه شد

58.33                             وقت تنگ است و فراخی این كلام                     تنگ می آید بر او عمر دوام

58.34                             نیزه بازی، اندر این كوهای تنگ                       نیزه بازان را همی آرد به ننگ

58.35                             وقت تنگ و، خاطر و فهم عوام                        تنگ تر صد ره ز وقت است، ای غلام

58.36                             چون جواب احمق آمد خامشی                           این درازی در سخن چون می كشی ؟

58.37                             حق ز بحر رحمت و موج كرم                          می دهد هر شوره را باران ز یم

 

59. در بیان آنكه ترك الجواب جواب مقرر این سخن كه "جواب الاحمق سكوت"، شرح این هر دو در این قصه است كه گفته می آید

59.1                                    پادشاهی بود و او را بنده ای                            مُرده عقلی بود و شهوت زنده ای

59.2                                    ُخرده های خدمتش بگذاشتی                             بد سگالیدی، نكو پنداشتی

59.3                                    گفت شاهنشه: جرائش كم كنید                           ور بجنگد، نامش از خط بر زنید

59.4                                    عقل او كم بود و حرص او فزون                      چون جرا  كم دید، شد تند و حرون

59.5                                    عقل بودی،  ِگرد خود كردی طواف                   تا بدیدی جرم خود، گشتی معاف

59.6                                    چون خری پا بسته تندد از خری                        هر دو پایش بسته گردد بر سری

59.7                                    پس بگوید خر كه: یك بندم بس است                   خود بدان، كان دو ز فعل آن خس است

59.8                                    * گر بدیدی سرّ بند آن چشم  کور                      بند بر دستش نبستندی بزور

59.9                                    * ور ز جرم ِ بند، پا آگه بُدی                            خود ز بندِ دست و پا ایمن شدی

59.10                             * ور بتندیدی ز بند آن بوالفضول                      او نه خر بودی، بُدی شیر فحول

 

60. در تفسیر این حدیث نبوی (ص) كه "ان الله تعالی خلق الملائكة و ركب فیهم العقل و خلق البهائم و ركب فیها الشهوة و خلق بنی آدم و ركب فیهم العقل و الشهوة فمن غلب عقله شهوته فهو اعلی من الملائكة و من غلب شهوته عقله فهو ادنی من البهائم"

60.1                                    در حدیث آمد كه یزدان مجید                             خلق عالم را سه گونه آفرید

60.2                                    یك  ُگرُه را جمله عقل و علم و جود                    آن فرشتست و، نداند جز سجود

60.3                                    نیست اندر عنصرش حرص و هوا                    نور مطلق، زنده از عشق خدا

60.4                                    یك گروه دیگر از دانش تهی                             همچو حیوان از علف در فربهی

60.5                                    او نبیند، جز كه اصطبل و علف                        از شقاوت غافل است و از شرف

60.6                                    این سوم هست آدمی زاد و بشر                         از فرشته نیمی و نیمی ز خر

60.7                                    نیم خر، خود مایل سفلی بود                             نیم دیگر مایل علوی بود

60.8                                    * تا کدامین غالب آید در نبرد                           زین دوگانه تا کدامین برد نرد

60.9                                    آن دو قوم آسوده از جنگ و حراب                    وین بشر با دو مخالف در عذاب

60.10                             * وین بشر هم ز امتحان قسمت شدند                  آدمی شكلند و، سه امّت شدند

60.11                             یك  ُگرُه، مستغرق مطلق شده                            همچو عیسی با ملك ملحق شده

60.12                             نقش آدم، لیك معنی جبرئیل                              رَسته از خشم و هوا و قال و قیل

60.13                             از ریاضت رسته، و ز زهد و جهاد                    گوئیا از آدمی او خود نزاد

60.14                             قسم دیگر با خران ملحق شدند                           خشم محض و شهوت مطلق شدند

60.15                             وصفِ جبریلی در ایشان بود، رفت                    تنگ بود آن خانه و آن وصف زفت

60.16                             مرده گردد شخص چون بی جان شود                 خر شود، چون جان او بی آن شود

60.17                             * زاغ گردد چون پی زاغان رود                      جسم گردد جان، چو او بی آن شود

60.18                             زآنكه جانی كان ندارد، هست پست                     این سخن حق است و، صوفی گفته است

60.19                             او ز حیوانها فزون تر جان  َكنَد                         در جهان باریك كاری ها كند

60.20                             مكر و تلبیسی كه او تاند تنید                             آن ز حیوان دگر ناید پدید

60.21                             جامه های زركشی را بافتن                              دُرّها از قعر دریا یافتن

60.22                             ُخرده كاریهای علم هندسه                                یا نجوم و علم طب و فلسفه

60.23                             كه تعلق با همین دنییستش                                 ره به هفتم آسمان بر نیستش

60.24                             این همه، علم ِ بنای آخور است                          كه عمادِ بودِ گاو و اشتر است

60.25                             بهر استبقای حیوان چند روز                            نام آن كردند این گیجان "رموز"

60.26                             علم راه حق و علم ِ منزلش                               صاحب دل داند آن را، یا دلش

60.27                             پس در این تركیب، حیوان لطیف                       آفرید و كرد با دانش الیف

60.28                             نام "كالانعام" كرد آن قوم را                             زآنكه نسبت كو به یقظه نوم را ؟

60.29                             روح حیوانی ندارد غیر نوم                              حسهای منعكس دارند قوم

60.30                             یقظه آمد، نوم حیوانی نماند                              انعكاس حس خود از لوح خواند

60.31                             همچو حس آنكه خواب او را ربود                     چون شد او بیدار، عكس او نمود

 

61. در تفسیر این آیه كه "وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساًو قوله یضِلُّ بِهِ كَثِیراً وَ یهْدِی بِهِ كَثِیراً "

61.1                                    لاجرم اسفل بود از سافلین                                ترك او كن "لا أُحِبُّ الآفلین"

61.2                                    زآنكه استعداد تبدیل و نبرد                               بودش از پستی و، آن را فوت كرد

61.3                                    باز حیوان را چو استعداد نیست                         عذر او اندر بهیمی روشنیست

61.4                                    زو چو استعداد شد، كان رهبر است                    هر غذایی كاو خورد مغز خر است

61.5                                    گر بلاذر خورد، او افیون شود                          سكته و بی عقلی اش افزون شود

61.6                                    ماند یك قسم دگر اندر جهاد                               نیم حیوان، نیم حیّ با رشاد

 

62. چالیش عقل با نفس، همچون تنازع مجنون با ناقه، میل مجنون سوی حرّه میل ناقه سوی كرّه، چنان كه مجنون گفته: هوی ناقتی خلفی و قدّامی الهوی * و انی و ایاها لمختلفان

62.1                                    روز و شب در جنگ و اندر كش مكش               كرده چالیش اولش با آخرش

62.2                                    * همچو مجنون در تنازع با شتر                       گه شتر چربید و، گه مجنون ِ حُر

62.3                                    همچو مجنونند و چون ناقه اش یقین                   می كشد آن پیش و، این واپس به كین

62.4                                    میل ِ مجنون پیش آن لیلی روان                         میل ناقه پس پی كرّه اش دوان

62.5                                    یك دم ار مجنون ز خود غافل شدی                    ناقه گردیدی و، واپس تر شدی

62.6                                    عشق و سودا چونكه پُر بودش بدن                     می نبودش چاره از بیخود شدن

62.7                                    آنكه او باشد مراقب، عقل بود                           عقل را سودای لیلی در ربود

62.8                                    لیك ناقه بس مراقب بود و چُست                        چون بدیدی او مهار خویش سُست

62.9                                    فهم كردی زو كه غافل گشت و دنگ                  رو سپس كردی به  ُكرّه، بی درنگ

62.10                             چون به خود باز آمدی، دیدی ز جا                    كاو سپس رفتست بس فرسنگ ها

62.11                             در سه روزه ره، بدین احوالها                           ماند مجنون در تردّد سالها

62.12                             گفت: ای ناقه، چو هر دو عاشقیم                       ما دو ضد، بس همره نالایقیم

62.13                             نیستت بر وفق من مهر و مهار                          كرد باید از تو عُزلت اختیار

62.14                             این دو همره همدگر را راه زن                          گمره آن جان، كاو فرو ناید ز تن

62.15                             جان ز هِجر عرش اندر فاقه ای                         تن ز عشق خار بُن چون ناقه ای

62.16                             جان گشاید سوی بالا بالها                                در زده تن در زمین چنگالها

62.17                             تا تو با من باشی، ای مردۀ وطن                        بس ز لیلی دور ماند جان ِ من

62.18                             روزگارم رفت زین گون حالها                          همچو تیه و قوم موسی سالها

62.19                             خطوتینی بود این ره تا وصال                          مانده ام در ره ز شستت، شصت سال

62.20                             راه نزدیك و بماندم سخت دیر                           سیر گشتم زین سواری، سیر سیر

62.21                             سر نگون خود را ز اشتر در فكند                      گفت: سوزیدم ز غم تا چند چند

62.22                             تنگ شد بر وی بیابان فراخ                              خویشتن افكند اندر سنگلاخ

62.23                             آنچنان افكند خود را سخت زیر                         كه مخلخل گشت جسم آن دلیر

62.24                             چون چنان افكند خود را سوی پست                    از قضا آن لحظه پایش هم شكست

62.25                             پای را بر بست و گفتا: گو شوم                         در خم ِ چوگانش غلطان میروم

62.26                             زین كند نفرین، حكیم خوش دهن                       بر سواری كاو فرو ناید ز تن

62.27                             عشق مولی، كی كم از لیلی بود ؟                       گوی گشتن بهر او اولی بود

62.28                             گوی شو، می گرد بر پهلوی صدق                    غلط غلطان در خم چوگان عشق

62.29                             كاین سفر زین پس بود جذبِ خدا                       و آن سفر بر ناقه، باشد سیر ِ ما

62.30                             این چنین سیری است مستثنی ز جنس                 كان فزود از اجتهاد جنّ و  ِانس

62.31                             این چنین جذبی است، نی هر جذب عام               كه نهادش فضل احمد، والسلام

 

63. نبشتن آن غلام قصۀ شكایت نقصان اجری سوی پادشاه (جذبة من جذبات الحق خیر من عبادة الثقلین)

63.1                                    در گذر زین قصه واگو زآن غلام                      کاو به شه رقعه فرستاد و پیام

63.2                                    رقعۀ پُر جنگ و، پُر هستی و كین                      می فرستد پیش شاه نازنین

63.3                                    كالبد، نامه است، اندر وی نگر                          هست لایق شاه را ؟ آنگه ببر

63.4                                    گوشه ای رو، نامه را بگشا، بخوان                    بین كه حرفش هست در خوردِ شهان ؟

63.5                                    گر نباشد در خور، آن را پاره كن                       نامۀ دیگر نویس و، چاره كن

63.6                                    لیك فتح نامۀ تن  زَپ مدان                               ور نه هر كس سِرّ دل دیدی عیان

63.7                                    نامه بگشادن، چو دشوار است و صعب               كار ِ مردان است، نی طفلان كعب

63.8                                    جمله بر فهرست قانع گشته اند                           زآنكه در حرص و هوا آغشته اند

63.9                                    باشد آن فهرست دامی عامه را                          تا چنان دانند متن نامه را

63.10                             باز كن سر نامه را، گردن متاب                        زین سخن، والله اعلم بالصواب

63.11                             هست آن عنوان، چو اقرار زبان                        متن نامۀ سینه را كن امتحان

63.12                             كه موافق هست با اقرار تو ؟                            تا منافق وار نبود كار تو

63.13                             چون جوال بس گرانی میبری                           ز آن نیاید كم كه در وی بنگری

63.14                             كه چه داری در جوال از تلخ و خوش؟               گر همی ارزد كشیدن را، بكش

63.15                             ور نه خالی كن جوالت را ز سنگ                     بازخر  خود را، از این پیکار و ننگ

63.16                             در جوال آن كن، كه می باید كشید                      سوی سلطانان و شاهان رشید

63.17                             * زشت نبود کاین جوال ِ پُر ز ریگ ؟                میکشیّ و باشد آنهم مرده ریگ ؟

63.18                             * چون نمی تانی که پُر لعلش کنی                      هم تهی بهتر، چو هم جنس تنی

 

64. حكایت آن فقیه با دستار بزرگ و آنكه دستارش بربود. بانگ می زد كه: باز كن و ببین كه چه میبری آنگاه ببر

64.1                                    یك فقیهی ژنده ها در چیده بود                           در عمامۀ خویش در پیچیده بود

64.2                                    تا شود زفت و نماید آن عظیم                            چون در آید سوی محفل در حطیم

64.3                                    ژنده ها از جامه ها پیراسته                              ظاهر دستار از آن آراسته

64.4                                    ظاهر دستار چون حُلۀ بهشت                            چون منافق، اندرون رسوا و زشت

64.5                                    پاره پارۀ دلق و پنبه و پوستین                           در درون آن عمامه بُد دفین

64.6                                    روی سوی مدرسه كرده صبوح                        تا بدین ناموس یابد او فتوح

64.7                                    در ره تاریك، مردی جامه  َكن                          منتظر اِستاده بود از بهر فن

64.8                                    در ربود او از سرش دستار را                          پس دوان شد تا بسازد كار را

64.9                                    پس فقیهش بانگ بر زد: كای پسر                      باز كن دستار را، آنگه ببر

64.10                             این چنین كه چار پَره می پری                           باز كن آن هدیه را كه می بری

64.11                             باز كن آن را، به دست خود بمال                       آنگهان خواهی، ببر، كردم حلال

64.12                             چونكه بازش كرد آنكه می گریخت                     صد هزاران ژنده اندر ره بریخت

64.13                             ز آن عمامۀ سخت زفت و تو بتو                       ماند یك گز كهنه ای در دست او

64.14                             بر زمین زد کهنه را، كای بی عیار                    زین دغل ما را بر آوردی ز كار

64.15                             گفت: بنمودم دغل، لیكن تو را                           از نصیحت باز گفتم ماجرا

 

65. نصیحت دنیا اهل دنیا را به زبان حال و بی وفایی خود را نمودن به وفا طمع دارندگان از او

65.1                                    همچنین دنیا اگر چه خوش شكفت                       عیب خود را بانگ زد با جمله گفت

65.2                                    اندر این كون و فساد، ای اوستاد                        آن دغل كون و نصیحت آن فساد

65.3                                    كون می گوید: بیا من خوش پی ام                      و آن فسادش گفت: رو، من لا شی ام

65.4                                    ای ز خوبی بهاران لب گزان                            بنگر آن سردی و زردی خزان

65.5                                    روز دیدی طلعت خورشید خوب                       مرگ او را یاد كن وقتِ غروب

65.6                                    بدر را دیدی بر این خوش چار طاق                   حسرتش را هم ببین وقتِ محاق

65.7                                    كودكی از حُسن شد مولای خلق                         بعدِ فردا شد خرف، رسوای خلق

65.8                                    گر تن سیمین تنان كردت شكار                          بعد پیری بین تنی چون پنبه زار

65.9                                    ای بدیده لوتهای چرب خیز                              فضلۀ آن را ببین، در آب ریز

65.10                             مر خبث را گو: كه آن خوبیت كو؟                     در فریب آن حُسن و مرغوبیت کو؟

65.11                             * بر طبق کو عشوه و نرمیّ و خوت ؟               بر سبد کو جلوه و نغزی و بوت ؟

65.12                             گوید: آن دانه بُد و من دام ِ آن                            چون شدی تو صید، دانه شد نهان

65.13                             بس انامل رشك استادان بده                               در صناعت عاقبت لرزان شده

65.14                             نرگس چشم خماری همچو جان                         آخر اعمش بین و، آب از وی چكان

65.15                             حیدری كاندر صف شیران رود                         آخر او مغلوب موشی میشود

65.16                             طبع ِ تیز دور بین ِ محترف                              چون خر پیرش ببین، آخر خرف

65.17                             زلف جعد مشكبار عقل بر                                آخر آن چون دُمّ زشت خنگ خر

65.18                             خوش ببین كونش ز اول با گشاد                        و آخر آن رسوائی اش بین و فساد

65.19                             زآنكه او بنمود پیدا دام را                                 پیش تو بر كند سبلت خام را

65.20                             پس مگو: دنیا به تزویرم فریفت                        ور نه عقل من ز دامش می گریخت

65.21                             طوق زرین و حمایل بین هله                            غل و زنجیری شدست و سلسله

65.22                             همچنین هر جزو عالم می شمر                         اول و آخر در آرش در نظر

65.23                             هر كه آخر بین تر، او مسعودتر                        هر كه آخور بین تر، او مطرودتر

65.24                             روی هر یك چون مه فاخر ببین                         چونكه اول دیده ای، آخر ببین

65.25                             تا نباشی همچو ابلیس اعوری                           نیم بیند نیم نی چون ابتری

65.26                             دید طین ِِِِِ آدم و دینش ندید                                این جهان دید آن جهان بینش ندید

65.27                             فضل ِ مردان بر زنان، ای بو شجاع                   نیست بهر قوّت و كسب و ضیاع

65.28                             ور نه شیر و پیل را بر آدمی                            فضل بودی بهر قوّت، ای عمی

65.29                             فضل مردان بر زن، ای حالی پرست                  ز آن بود كه مرد پایان بین تر است

65.30                             مرد، كاندر عاقبت بینی خم است                        او ز اهل عاقبت چون زن كم است

65.31                             از جهان دو بانگ می آید به ضد                       تا كدامین را تو باشی مستعد

65.32                             آن یكی بانگش نشور اتقیا                                 وین یكی بانگش فریب اشقیا

65.33                             * بانگ خار و بانگ اشکوفه شنو                      بعد از آن شو بانگِ خارش را گرو

65.34                             من شكوفۀ خارم ای خوش گرم دار                    ُگل بریزد، من بمانم شاخ خار

65.35                             بانگ اشكوفه اش: كه اینك  ُگل فروش                بانگ خار او: كه سوی ما مكوش

65.36                             این پذیرفتی، بماندی ز آن دگر                          كه مُحبّ، از ضد محبوب است كر

65.37                             آن یكی بانگ اینكه: اینك حاضرم                       بانگ دیگر بنگر اندر آخرم

65.38                             حاضری ام هست چون مكر و كمین                   نقش آخر ز آینۀ اول ببین

65.39                             چون یكی زین دو جوال اندر شدی                     آن دگر را ضد و، نادر خور شدی

65.40                             ای خنك آن كاو ز اول آن شنید                          كش عقول و مسمع مردان شنید

65.41                             خانه خالی یافت، جا را او گرفت                       غیر آنش كژ نماید یا شگفت

65.42                             كوزۀ نو، كاو به خود بولی كشد                         آن خبث با آب از وی کی رود ؟

65.43                             در جهان هر چیز چیزی می كشد                       كفر كافر را و، مرشد را رشد

65.44                             * در جهان هر چیز چیزی جذب کرد                 گرم گرمی را کشید و سرد، سرد

65.45                             كهربا هم هست و مغناطیس هست                      تا تو آهن یا كهی آئی به شست

65.46                             برد مغناطیست، ار تو آهنی                              ور كهی، بر كهربا بر می تنی

65.47                             آن یكی چون نیست با اخیار یار                         لاجرم شد پهلوی فجّار جار

65.48                             * وآن یکی را صحبت خار اختیار                     لاجرم شد پهلوی هر خار خوار

65.49                             هست موسی پیش قبطی مستهان                        هست هامان پیش سبطی همچنان

65.50                             جان هامان جاذب قبطی شده                             جان موسی طالب سبطی شده

65.51                             معدۀ خر  َكه  كِشد در اجتذاب                           معدۀ آدم جذوب گندم آب

65.52                             گر تو نشناسی كسی را از ظلام                         بنگر او را کوش سازیدست امام

 

66. بیان آنكه عارف را غذائی است از نور حق كه "ابیت عند ربی یطعمنی و یسقینی و قوله صلی الله علیه و آله الجوع طعام الله یحیی به ابدان الصدیقین ای یصل طعام الله فی الجوع"

66.1                                    زآنكه هر كرّه پی مادر رود                              تا بدان جنسیتش پیدا شود

66.2                                    آدمی را شیر از سینه رسد                                شیر، خر از نیم ِ زیرینه رسد

66.3                                    عدل، قسّام است و قسمت كردنیست                    این عجب كه جبر نیّ و، ظلم نیست

66.4                                    جبر بودی، كی پشیمانی بُدی ؟                          ظلم بودی، كی نگهبانی بُدی ؟

66.5                                    روز، آخر شد، سبق فردا بود                            راز ِ ما را روز كی  ُگنجا بود ؟

66.6                                    * حاصل آن کاندر دخول و در ایاب                  درنگر والله اعلم بالصواب

 

67. خطاب با مغروران دنیا و گرفتاران نفس اماره

67.1                                    ای بكرده اعتماد واثقی                                    بر دم و بر چاپلوس ِ فاسقی

67.2                                    ُقبه ای بر ساختستی از حباب                            آخر آن خیمست، بس واهی طناب

67.3                                    زرق، چون برق است و، اندر نور ِ آن                راه نتوانند دیدن ره روان

67.4                                    این جهان و اهل آن بی حاصلند                         هر دو اندر بی وفائی یك دلند

67.5                                    زادۀ دنیا، چو دنیا بی وفاست                            گر چه رو آرد به تو، آن رو قفاست

67.6                                    اهل آن عالم چو آن عالم  ِزبَر                           تا ابد در عهد و پیمان مستمر

67.7                                    خود دو پیغمبر به هم كی ضد شدند ؟                  معجزات از همدگر كی بستدند ؟

67.8                                    كی شود پژمرده میوۀ آن جهان ؟                        شادی عقلی نگر، در آن دهان

67.9                                    نفس بی عهد است، ز آن رو كشتنیست                او دنی و، قبله گاه او دنی است

67.10                             نفسها را لایق است این انجمن                           مرده را در خور بود گور و كفن

67.11                             نفس اگر چه زیرك است و خرده دان                  قبله اش دنیاست، او را مرده دان

67.12                             آب وحی ِ حق بدین مرده رسید                          شد ز خاك مرده ای زنده پدید

67.13                             تا نیاید وحی، تو غرّه مباش                              تو بدان گلگونۀ طال بقاش

67.14                             بانگ و صیتی جو، كه آن خامل نشد                   تاب خورشیدی، كه آن آفل نشد

67.15                             آن هنرهای دقیق و قال و قیل                           قوم فرعونند، اجل چون آبِ نیل

67.16                             رونق و طاق و طرنب و سحرشان                    گر چه خلقان را كِشد گردن كِشان

67.17                             سحرهای ساحران دان جمله را                          مرگ، چوبی دان كه آن شد اژدها

67.18                             جادوئی ها را همه یك لقمه كرد                         یك جهان پُر شب بُد، آن را صبح خَورد

67.19                             نور، از آن خوردن نشد افزون و بیش                 بل همان سان است، كاو بودست پیش

67.20                             در اثر افزون شد و، در ذات نی                        ذات را افزونی و آفات، نی

67.21                             حق ز ایجاد جهان افزون نشد                            آنچه اول آن نبود، اكنون نشد

67.22                             لیك افزون گشت اثر ز ایجادِ خلق                      در میان این دو افزونیست، فرق

67.23                             هست افزونی اثر اظهار ِ او                             تا پدید آید صفات و كار ِ او

67.24                             هست افزونی هر ذاتی دلیل                              كاو بود حادث به علتها علیل

67.25                             * نکته شد باریک اینجا، ای رفیق                     لیک بشنو تو مقالات دقیق

 

68. تفسیر آیه فَأَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً مُوسی  قُلْنا لا تَخَفْ إِنَّكَ أَنْتَ الأَعْلی

68.1                                    گفت موسی: سحر هم حیران كنیست                   چون كنم؟ كاین خلق را تمییز نیست

68.2                                    گفت حق: تمییز را پیدا كنم                               عقل بی تمییز را بینا كنم

68.3                                    * چونکه معجزهات را ظاهر کنم                      عقل را در دیدنش فاخر کنم

68.4                                    * دیده بخشم عقل بی تمییز را                           کور سازم جاهل ناچیز را

68.5                                    گر چه چون دریا بر آوردند كف                        موسیا تو غالب آئی، لا تخف

68.6                                    بود اندر عهد خود، سحر افتخار                        چون عصا شد مار، آنها گشت عار

68.7                                    هر كسی را دعوی حُسن و نمك                         سنگِ مرگ آمد نمكها را محك

68.8                                    سحر رفت و، معجزۀ موسی گذشت                    هر دو را از بام ِ بود، افتاد طشت

68.9                                    بانگِ طشت سحر جز لعنت نماند                       بانگ طشتِ دین بجز رفعت نماند

68.10                             چون محك پنهان شدست از مرد و زن                 در صف آ، ای قلب و، اكنون لاف زن

68.11                             وقت لاف استت، محك چون غائب است              میبَرَندت از عزیزی، دست دست

68.12                             * هر دمت عزّی و نازی در فزود                     چون محک آمد، چرا گشتی کبود؟

68.13                             قلب می گوید ز نخوت: هر دمم                         ای زر ِ خالص، من از تو كی كمم ؟

68.14                             زر همی گوید: بلی، ای خواجه تاش                   لیك می آید محك، آماده باش

68.15                             مرگِ تن هدیه ست بر اصحابِ راز                    زرّ ِ خالص را چه نقصان است گاز ؟

68.16                             قلب اگر در خویش آخر بین بُدی                        آن سیه، كاخر شد، او اول شدی

68.17                             چون شدی اول سیه اندر لقا                              دور بودی از نفاق و از شقا

68.18                             كیمیای فضل را طالب بُدی                              عقل او بر زرق او غالب شدی

68.19                             چون شكسته دل شدی از حال ِ خویش                 جا بَر ِ اشكستگان دیدی به پیش

68.20                             عاقبت را دید و او اشكسته شد                           از شكسته بند، در دم بسته شد

68.21                             فضل، مسها را سوی اكسیر راند                       آن زر اندود، از كرم محروم ماند

68.22                             ای زر اندوده، مكن دعوی، ببین                        كه نماند مشتریت اعمی چنین

68.23                             نور ِ محشر چشمها بینا كند                               چشم بندی تو را رسوا كند

68.24                             بنگر آنها را كه آخر دیده اند                             حسرت جانها و رشك دیده اند

68.25                             منگر آنها را كه حالی دیده اند                           سرّ فاسد، ز اصل سرّ ببریده اند

68.26                             پیش ِ "حالی بین"، كه در جهل است و شك           صبح صادق، صبح كاذب، هر دو یك

68.27                             صبح كاذب، صد هزاران كاروان                      داد بر باد هلاكت، ای جوان

68.28                             * صبح ِ صادق را طلب کن، ای عزیز               تا ز صدق او شوی صاحب تمیز

68.29                             نیست نقدی، كش غلط انداز نیست                      وای آن جان، كش محكّ و گاز نیست

68.30                             * باز رو سوی غلام و کتبتش                           کاو سوی شه می نویسد نامه خوش

 

69. زجر مدعی از دعوی و امر كردن او را به متابعت انبیا و اولیا

69.1                                    بو مسیلم گفت: من خود احمدم                           دین احمد را به فن بر هم زدم

69.2                                    بو مسیلم را بگو: كم كن بُطر                            غرّۀ اول مشو، آخر نگر

69.3                                    هین قلاووزی مكن از حرص ِ جمع                    پس روی كن، تا رود در پیش، شمع

69.4                                    شمع، مقصد را نماید، همچو ماه                        كاین طرف دانه ست، یا خود دامگاه

69.5                                    گر بخواهی، ور نخواهی، با چراغ                     دیده گردد نقش ِ باز و، نقش ِ زاغ

69.6                                    ور نه این زاغان دغل افروختند                        بانگِ بازان ِ سپید آموختند

69.7                                    بانگ هُدهُد گر بیاموزد قطا                              راز هدهد كو و پیغام سبا ؟

69.8                                    بانگ پَر رسته، ز پر بسته بدان                         تاج شاهان را، ز تاج هُدهُدان

69.9                                    حرف درویشان و نكتۀ عارفان                          بسته اند این بی حیایان بر زبان

69.10                             هر هلاك امت پیشین كه بود                             زآنكه چندل را گمان کردند عود

69.11                             بودشان تمییز كان مُظهر كند                             لیك حرص و آز، كور و كر كند

69.12                             كوری كوران ز رحمت دور نیست                    كوری حرص است، كان معذور نیست

69.13                             چار میخ شه ز رحمت دور نی                          چار میخ حاسدی مغفور، نی

69.14                             ماهیا آخر یکی بنگر به شست                           بد گلوئی، چشم  آخر بینت  بست

69.15                             با دو دیده اول و آخر ببین                                هین مباش اعور چو ابلیس لعین

69.16                             اعور آن باشد، كه حالی دید و بس                      چون بهایم بی خبر، از بازپس

69.17                             چون دو چشم گاو در جرم تلف                         همچو یك چشم است، كش نبود شرف

69.18                             نصف قیمت ارزد آن دو چشم او                        كه دو چشمش راست، مسند چشم تو

69.19                             ور كنی یك چشم آدم زاده ای                            نصف قیمت لازم است از جاده ای

69.20                             زآنكه چشم آدمی تنها به خَود                             بی دو چشم یار كاری می كند

69.21                             چشم خر، چون اولش، بی آخر است                   گردو چشمش هست، حكمش اعور است

 

70. بقیۀ قصۀ نوشتن آن غلام رقعه به طلب اجری خود

70.1                                    این سخن پایان ندارد و آن خفیف                       می نویسد رقعه در طمع رغیف

70.2                                    رفت پیش از رقعه پیش مطبخی                        كای بخیل از مطبخ شاه سَخی

70.3                                    دور از او و ز همت او كاین قدر                       از جری ام آیدش اندر نظر

70.4                                    گفت: بهر مصلحت فرموده است                       نی برای بخل و، نی تنگی ِ دست

70.5                                    گفت: دهلیزیست والله این سخن                         پیش شه خاك است، این زرّ  كهن

70.6                                    مطبخی، ده گونه حجت بر فراشت                     او همه رد كرد از حرصی كه داشت

70.7                                    چون جری كم آمدش در وقت چاشت                  زد بسی تشنیع او، سودی نداشت

70.8                                    گفت: قاصد، میكنید اینها شما                            گفت: نی، كه بنده فرمانیم ما

70.9                                    این مگیر از فرع، این از اصل گیر                    بر كمان كم زن، كه از بازوست تیر

70.10                             "ما رَمَیتَ إِذ رَمَیتَ" ابتلاست                            بر نبی كم نِه گنه، كان از خداست

70.11                             آب از سر تیره است، ای خیره چشم                   پیشتر بنگر، یكی بگشای چشم

70.12                             شد، ز خشم و غم، درون بقعه ای                       سوی شه بنوشت خشمین رقعه ای

70.13                             اندر آن رقعه، ثنای شاه گفت                             گوهر جود و سخای شاه سفت

70.14                             كه ای ز بحر و ابر افزون كفّ ِ تو                     جمله محتاجان به تو آورده رو

70.15                             زآنكه ابر آنچه دهد گریان دهد                           كفّ تو خندان، پیاپی خوان نهد

70.16                             ظاهر رقعه اگر چه مدح بود                             بوی خشم از مدح، اثرها مینمود

70.17                             زآن همه كار تو بی نور است و زشت                كه تو دوری دور از نور ِ سرشت

70.18                             رونق كار خسان كاسد شود                              همچو میوۀ تازه زو فاسد شود

70.19                             رونق دنیا بر آرد زو كساد                               زآنكه هست از عالم كون و فساد

70.20                             خوش نگردد از مدیحی سینه ها                         چونكه در مداح باشد كینه ها

70.21                             ای دل، از كین و كراهت پاك شو                       وآنگهان الحمد خوان، چالاك شو

70.22                             بر زبان الحمد و، اكراه از درون                       از زبان تلبیس باشد، یا فسون

70.23                             و آنگهان گفته خدا كه: ننگرم                            من به ظاهر، من به باطن ناظرم

 

71. حكایت آن مداح كه از جهت ناموس شكر ممدوح میكرد و بوی اندوه و غم اندرون او و خلاقت دلق ظاهر او مینمود كه آن شكرها لاف است و دروغ

71.1                                    آن یكی با دلق آمد از عراق                              باز پرسیدند یاران از فراق

71.2                                    گفت: آری بُد فراق، الا سفر                             بود بر من بس مبارك مژده ور

71.3                                    كه خلیفه داد ده خلعت مرا                                كه قرینش باد صد مدح و ثنا

71.4                                    شكرها و حمدها بر می شمرد                            تا كه شكر از حدّ و، از اندازه برد

71.5                                    پس بگفتندش كه: احوال نژند                            بر دروغ تو گواهی میدهند

71.6                                    تن برهنه، سر برهنه، سوخته                            شكر را دزدیده یا آموخته

71.7                                    كو نشان شكر و حمدِ میر ِ تو ؟                          بر سر و بر پای بی توفیر تو ؟

71.8                                    گر زبانت مدح آن شه می تند                            هفت اندامت شكایت میكند

71.9                                    در سخای آن شه و سلطان جود                         مر تو را كفشی و شلواری نبود

71.10                             گفت: من ایثار كردم آنچه داد                            میر تقصیری نكرد از افتقاد

71.11                             ِبستدم جمله عطاها از امیر                               بخش كردم بر یتیم و بر فقیر

71.12                             مال دادم، بستدم عمر دراز                               در جزا، زیرا كه بودم پاكباز

71.13                             پس بگفتندش: مبارك مال رفت                          چیست اندر باطنت این دود و تفت ؟

71.14                             صد كراهت در درون تو چو خار                      كی بود اندُه نشان ِ ابتشار ؟

71.15                             كو نشان عشق و ایثار و رضا ؟                        گر درست است آنچه گفتی ما مضی

71.16                             خود گرفتم، مال گم شد، میل كو ؟                      سیل اگر بگذشت، جای سیل كو ؟

71.17                             چشم تو گر بُد سیاه و جان فزا                           گر نماند او جانفزا، ازرق چرا ؟

71.18                             كو نشان پاك بازی؟ ای ترُش                            بوی لاف كژ همی آید، خمش

71.19                             صد نشان باشد درون، ایثار را                          صد علامت هست نیكو كار را

71.20                             مال در ایثار اگر گردد تلف                              در درون صد زندگی آید خلف

71.21                             در زمین حق زراعت كرد، نی؟                        تخمهای پاك، آنگه دخل، نی؟

71.22                             گر نگردد زرع جان، یکدانه صد                       صحن ارض الله واسع کی بود ؟

71.23                             * اصل ارض الله، قلبِ عارف است                   لامکان است و ندارد فوق و پست

71.24                             * گر نروید خوشه از روضات هو                    پس چه واسع باشد ارض الله؟ بگو

71.25                             چون كه این ارض فنا بی ریع نیست                   چون بود ارض الله؟ آن مستوسعیست

71.26                             ریع ِ آن را نی حَد و، نی عَد بود                        کمترین دانه دهد، هفتصد بود

71.27                             حمد گفتی، كو نشان حامدون ؟                          نی برونت هست اثر، نی اندرون

71.28                             حمد عارف مر خدا را راست است                     كه گواه حمد او شد، پا و دست

71.29                             از چَهِ تاریك جسمش بر كشید                            و ز تگ زندان ِ دُنیی اش خرید

71.30                             اطلس تقوی و نور مؤتلف                                آیت حمد است او را بر كتف

71.31                             وا رهیده از جهان عاریه                                  ساكن گلزار و عَینٌ جاریة

71.32                             بر سریر سرّ عالی همتش                                 مجلس و جا و مقام و رتبتش

71.33                             مقعد صدقی كه صدیقان در او                          جمله سر سبزند و شاد و تازه رو

71.34                             حمدشان چون حمد گلشن از بهار                       صد نشانی دارد و، صد گیر و دار

71.35                             بر بهارش چشمه و نخل و گیاه                          و آن گلستان و نگارستان گواه

71.36                             شاهدِ شاهد هزاران هر طرف                           در گواهی، همچو گوهر بر صدف

71.37                             بوی سیر بد بیاید از دمت                                 وز سر و رو تابد ای لافی غمت

71.38                             بو شناسانند حاذق در مصاف                            تو به جلدی، های و هو كم كن گزاف

71.39                             تو ملاف از مُشك، كان بوی پیاز                       از دم تو میكند مكشوف راز

71.40                             "گل شكر خوردم" همی گوئی و بوی                  میزند از سیر: كه یافه مگوی

71.41                             هست دل مانندۀ خانۀ كلان                                خانۀ دل را نهان همسایگان

71.42                             از شكاف و روزن و دیوارها                            مطلع گردند بر اسرارها

71.43                             از شكافی كه نداند هیچ وهم                              صاحب خانه ندارد هیچ فهم

71.44                             از نبی بر خوان كه دیو و قوم او                       می برند از حال انسان خفیه بو

71.45                             از رهی كه اِنس از آن آگاه نیست                       زآنكه زین محسوس و زین اشباه نیست

71.46                             در میان ناقدان، زرقی مَتن                               با محك ای قلبِ دون، لافی مزن

71.47                             مر محك را ره بود در نقد و قلب                       كه خدایش كرد امیر جسم و قلب

71.48                             چون شیاطین با غلیظیهای خویش                      واقفند از سرّ ما و فكر و كیش

71.49                             مسلكی دارند دزدیده درون                               ما ز دزدیهای ایشان سرنگون

71.50                             دم به دم خبط و زیانی میكنند                            صاحب نقب و شكاف و  روزنند

71.51                             پس چرا جانهای روشن در جهان                       بی خبر باشند از حال نهان ؟

71.52                             در سرایت، كمتر از دیوان شدند ؟                      روحها كه خیمه بر گردون زدند

71.53                             دیو دزدانه سوی گردون رود                            از شهاب او محرق و مطعون شود

71.54                             سر نگون از چرخ، زیر افتد چنان                      كه شقی در جنگ، از زخم ِ سنان

71.55                             آن ز رشك روحهای دل پسند                            از فلكشان سر نگون می افکنند

71.56                             تو اگر شلیّ و لنگ و كور و كر                        این گمان بر روحهای مه مبر

71.57                             شرم دار و لاف كم زن، جان مكن                      كه بسی جاسوس هست آن سوی تن

 

72. دریافتن طبیبان الهی امراض دین و دل را در سیمای مرید و بیگانه و لحن گفتار او و رنگ و چشم او و بی این همه نیز از راه دل، كه انهم جواسیس القلوب فجالسوهم بالصدق

72.1                                    این طبیبان بدن دانشورند                                 بر سقام تو، ز تو واقف ترند

72.2                                    تا ز قاروره همی بینند حال                              كه ندانی تو از آن رو اعتلال

72.3                                    هم ز نبض و، هم ز رنگ و، هم ز  دم                بو برند از تو  به صد گونه سقم

72.4                                    هم ز نبضت، هم ز چشمت، هم ز رنگ              صد سقم بینند در تو بی درنگ

72.5                                    این طبیبان نو آموزند خَود                                كه بدین آیاتشان حاجت بود

72.6                                    پس طبیبان الهی در جهان                                چون ندانند از تو بی گفتِ دهان ؟

72.7                                    كاملان از دور نامت بشنوند                             تا به قعر تار و پودت در روند

72.8                                    بلكه پیش از زادن تو سالها                               دیده باشندت به چندین حالها

72.9                                    * حال تو دانند یک یک مو به مو                      زآنکه پُر هستند از اسرار هو

 

73. مژده دادن بایزید از زادن ابو الحسن خرقانی قدس الله روحها پیش از سالها و نشان صورت و سیرت او یك به یك و نوشتن تاریخ نویسان آن را جهت رصد

73.1                                    آن شنیدی داستان بایزید ؟                                كه ز حال بو الحسن از پیش دید

73.2                                    روزی آن سلطان تقوی می گذشت                     با مریدان جانب صحرا و دشت

73.3                                    بوی خوش آمد مر او را ناگهان                         در سواد ری، ز سوی خارقان

73.4                                    هم در آنجا نالۀ مشتاق كرد                               بوی را از باد استنشاق كرد

73.5                                    بوی خوش را عاشقانه میكشید                           جان او از باد، باده میچشید

73.6                                    كوزه ای كاو، از یخ آبه، پُر بود                        چون عرق بر ظاهرش پیدا شود

73.7                                    از درون كوزه نم بیرون نجَست                         آن ز سردی هوا آبی شده ست

73.8                                    بادِ بوی آور  مر او را آب گشت                        آب هم او را شرابِ ناب گشت

73.9                                    چون در او آثار مستی شد پدید                          یك مرید او در آن دم بر رسید

73.10                             پس بپرسیدش كه: این احوال خَوش                    كه برون است از حجاب پنج و شش

73.11                             گاه سرخ و گاه زرد و گه سپید                          میشود رویت، چه حال است و نوید ؟

73.12                             می كشی بوی و به ظاهر نیست  ُگل                   بی شك از غیب است و از گلزار ِ  ُكل

73.13                             ای تو كام ِ جان ِ هر خودكامه ای                       هر دم از غیبت پیام و نامه ای

73.14                             هر دمی یعقوب وار از یوسفی                          میرسد اندر مشام تو شفی

73.15                             قطره ای بر ریز بر ما ز آن سبو                       شمه ای بر گو از آن گلزار و بو

73.16                             خو نداریم، ای جمال مهتری                             كه لب ما خشك و، تو تنها خوری

73.17                             ای فلك پیمای چست چست خیز                         زآنچه خوردی جرعه ای بر ما بریز

73.18                             میر مجلس نیست در دوران دگر                        جز تو ای شه، در حریفان در نگر

73.19                             كی توان نوشید این می، زیر ِ دست ؟                  می  یقین، مر مرد را رسواگر است

73.20                             بوی را پوشیده و مكنون كند                             چشم ِ مستِ خویشتن را چون كند ؟

73.21                             خود نه آن بوی است این كاندر جهان                  صد هزاران پرده اش دارد نهان

73.22                             پُر شد از تیزی او صحرا و دشت                      دشت چه؟ كز نُه فلك هم در گذشت

73.23                             این سر خُم را به كهگل در مگیر                       كاین برهنه نیست خود پوشش پذیر

73.24                             لطف كن ای راز دان ِ رازگو                            آنچه بازت صید كردش، باز گو

73.25                             گفت: بوی بوالعجب آمد به من                          همچنان كه مصطفی را از یمن

73.26                             تا پیمبر گفت بر دست صبا:                              از یمَن می آیدم بوی خدا

73.27                             بوی رامین میرسد از جان ویس                        بوی یزدان میرسد هم از اویس

73.28                             از اویس و از قرن، بوی عجب                         مصطفی را مست كرد و پر طرب

73.29                             چون اویس از خویش فانی گشته بود                  آن زمینی، آسمانی گشته بود

73.30                             آن هلیلۀ پَروریده در شكر                                چاشنیّ تلخیش نبود دگر

73.31                             آن هلیله، رسته از ما و منی                              نقش دارد از هلیله، طعم نی

73.32                             * آن کسی کز خود به کلی در گذشت                  این منی و مائی خود در نوشت

 

74. قول رسول صلی الله علیه و آله و سلم که انی لاجدُ نفس الرحمن من قِبل الیمن

74.1                                    این سخن پایان ندارد باز گرد                            تا چه گفت از وحی غیب آن شیر مرد

74.2                                    گفت: زین سو بوی یاری میرسد                        كاندر این ده شهریاری میرسد

74.3                                    بعد چندین سال میزاید شهی                              میزند بر آسمانها خرگهی

74.4                                    رویش از گلزار حق گلگون بود                        از من او اندر مقام افزون بود

74.5                                    چیست نامش؟ گفت: نامش بوالحسن                    حلیه اش وا گفت ز ابرو و ذقن

74.6                                    قد او و، رنگ او و، شكل او                            یك به یك وا گفت از گیسو و رو

74.7                                    حلیه های روح او را هم نمود                           از صفات و از طریق و جا و بود

74.8                                    حلیۀ تن همچو تن عاریت است                          دل بر آن كم نه، كه آن یك ساعت است

74.9                                    حلیۀ روح طبیعی هم فناست                             حلیۀ آن جان طلب، كان بر سماست

74.10                             جسم او همچون چراغی بر زمین                       نور او بالای سقف هفتمین

74.11                             آن شعاع آفتاب اندر وثاق                                 قرص او اندر سپهر چار طاق

74.12                             نقش  ُگل در زیر بینی بهر لاغ                          بوی  ُگل بر سقف و ایوان دماغ

74.13                             مرد خفته، در عدن دیده فرق                            عكس آن بر جسم افتاده عرق

74.14                             پیرهن در مصر، رهن یك حریص                     پر شده كنعان ز بوی آن قمیص

74.15                             بر نبشتند آن زمان تاریخ را                              از كباب آراستند آن سیخ را

74.16                             چون رسید آن وقت و آن تاریخ راست                زآن زمین آن شاه پیدا گشت و خاست

 

75. زآدن ابوالحسن خرقانی بعد از وفات بایزید قدّس الله سره

76.1                                    زاده شد آن شاه و نرد ملک باخت                      از عدم پیدا شد و مرکب بتاخت

76.2                                    از پس آن سالها آمد پدید                                   بوالحسن، بعد وفات بایزید

76.3                                    جملۀ خوهای او، ز امساك و جود                      آنچنان آمد كه آن شه گفته بود

76.4                                    لوح ِ محفوظ است او را پیشوا                           از چه محفوظ است؟ محفوظ از خطا

76.5                                    نی نجوم است و، نه رمل است و، نه خواب         وحی حق، والله اعلم بالصواب

76.6                                    از پی رو پوش عامه در بیان                            "وحی دل"  گویند آن را صوفیان

76.7                                    وحی دل گیرش كه منظر گاه اوست                   چون خطا باشد؟ چو دل آگاه اوست

76.8                                    مومنا، "ینظر به نور الله" شدی                         از خطاها زآن سبب ایمن بُدی

76.9                                    صوفئی از فقر چون در غم شود                       عین فقرش دایه و مطعم شود

76.10                             زآنكه جنت از مكاره رسته است                        رحم قسم عاجز اشكسته است

76.11                             آنكه سرها بشكند او از علو                               رحم حق و خلق ناید سوی او

 

76. نقصان اجرای دل و جان صوفی از طعام الله تعالی

76.1                                    این سخن آخر ندارد و آن جوان                         از كم ِ اجرای نان شد ناتوان

76.2                                    شاد آن صوفی كه رزقش كم شود                      آن شبه ش دُر گردد و او یم شود

76.3                                    زآن جرای خاص هرك آگاه شد                         او سزای قرب و اجری گاه شد

76.4                                    ز آن جرای روح چون نقصان شود                    جانش از نقصان آن لرزان شود

76.5                                    پس بداند كه خطائی رفته است                          كه سمن زار رضا نشکفته است

 

77. بازگشتن به حکایت غلام که رقعه نوشت سوی شاه جهت کمی اجری او و بی التفاتی شاه

77.1                                    همچنان کان شخص از نقصان كِشت                  رقعه سوی صاحب خرمن نوشت

77.2                                    رقعه اش بردند پیش شاهِ راد                             خواند آن رقعه، جوابی وا نداد

77.3                                    گفت: او را نیست الا درد قوت                          پس جواب احمق اولیتر سكوت

77.4                                    نیستش درد فراق و وصل هیچ                          بندِ فرعست و، نجوید اصل هیچ

77.5                                    احمق است و، مردۀ ما و منی                           كز غم فرعش، فراغ اصل نی

77.6                                    آسمانها و زمین یك سیب دان                            كز درخت قدرت حق شد عیان

77.7                                    تو چو كرمی، در میان سیب در                         و ز درخت و باغبانی بیخبر

77.8                                    آن یكی كرمی دگر در سیب هم                          لیك جانش از برون صاحب علم

77.9                                    جنبش او واشكافد سیب را                                بر نتابد سیب آن آسیب را

77.10                             بر دریده جنبش او پرده ها                               صورتش كرم است و معنی اژدها

77.11                             آتشی كاول ز آهن می جهد                               او قدم بس سست بیرون می نهد

77.12                             دایه اش پنبه ست اول، لیك اخیر                        میرساند شعله ها او تا اثیر

77.13                             مرد، اول بستۀ خواب و خور است                     آخر الامر از ملایك برتر است

77.14                             در پناه پنبه و كبریتها                                      شعلۀ نورش بر آید تا سها

77.15                             عالم تاریك روشن می كند                                كندۀ آهن به سوزن می كند

77.16                             گر چه آتش نیز هم جسمانی است                       نی ز روح است و نه از روحانی است

77.17                             جسم را نبود از آن عزّ بهره ای                         جسم پیش بحر ِ جان چون قطره ای

77.18                             جسم از جان، نور افزون میشود                        چون رود جان، جسم بین چون میشود

77.19                             حدّ جسمت یك دو گز خود بیش نیست                 جان ِ تو تا آسمان جولان كنی است

77.20                             تا به بغداد و سمرقند ای همام                            روح را اندر تصوّر نیم گام

77.21                             دو درم سنگ است پیه چشمتان                         نور ِ روحش تا عنان آسمان

77.22                             نور بی این چشم می بیند به خواب                     چشم بی این نور نبود جز خراب

77.23                             جان ز ریش و سبلت تن فارغ است                    لیك تن بی جان بود مردار و پست

77.24                             بار نامۀ روح حیوانیست این                             پیشتر آ، روح انسانی ببین

77.25                             بگذر از انسان و هم از قال و قیل                      تا لب دریای جان جبرئیل

77.26                             بعد از آنت جان احمد لب گزد                           جبرئیل از بیم تو واپس خزد

77.27                             گوید: ار آیم به قدر یك كمان                             من به سوی تو، بسوزم بی گمان

 

78. آشفتن آن غلام از نارسیدن جواب رقعه از  ِقبل پادشاه

78.1                                    این بیابان خود ندارد پا و سر                            بی جواب نامه خسته ست آن پسر

78.2                                    * چون جواب نامه نامد، خیره گشت                   وز غم ِ او آب صافی تیره گشت

78.3                                    * نی قرارش ماند و نی خواب از جنون              روز و شب بُد در تفکر سرنگون

78.4                                    كای عجب! چونم نداد آن شه جواب ؟                 یا خیانت كرد رقعه بر، ز تاب

78.5                                    رقعه پنهان كرد و ننمود او به شاه                      كاو منافق بود و آبی زیر كاه

78.6                                    رقعۀ دیگر نویسم ز آزمون                              دیگری جویم، رسولی ذو فنون

78.7                                    بر امیر و مطبخی و نامه بر                             عیب بنهاده ز جهل آن بی خبر

78.8                                    هیچ گِرد خود نمی گردد، كه من                        كژروی كردم، چو اندر دین شمن

 

79. كژ وزیدن باد بر سلیمان علیه السلام به سبب زلت او

79.1                                    باد بر تخت سلیمان رفت كژ                             پس سلیمان گفت: بادا كژ مغژ

79.2                                    باد هم گفت: ای سلیمان كژ مرو                        ور روی كژ، از كژم خشمین مشو

79.3                                    این ترازو بهر این بنهاد حق                             تا رود انصاف ما را در سبق

79.4                                    از ترازو كم كنی، من كم كنم                             تا تو با من روشنی، من روشنم

79.5                                    همچنین تاج سلیمان میل كرد                             روز ِ روشن را بر او چون لیل كرد

79.6                                    گفت: تاجا كژ مشو بر فرق من                          آفتابا كم مشو از شرق من

79.7                                    راست میكرد او به دست آن تاج را                     باز كج می شد بر او تاج، ای فتی

79.8                                    هشت بارش راست كرد و گشت كژ                    گفت: تاجا چیست آخر؟  كژ مغژ

79.9                                    گفت: اگر صد ره كنی تو راست، من                  كژ شوم، چون كژ شوی، ای مؤتمن

79.10                             پس سلیمان اندرون را راست كرد                      دل بر آن شهوت كه بودش كرد سرد

79.11                             بعد از آن تاجش همان دم راست شد                    آنچنان كه تاج را میخواست شد

79.12                             بعد از آنش كژ همی كرد او به قصد                   تاج وا میگشت تارك جو به قصد

79.13                             هشت كرّت كژ بكرد آن مهترش                        راست میشد تاج بر فرق سرش

79.14                             * شاه گفت: ای تاج، چونست این زمان؟             کژ کنم، تو راست گردی ز امتحان

79.15                             تاج ناطق گشت: كای شه، ناز كن                      چون فشاندی پَر ز  ِگل، پرواز كن

79.16                             نیست دستوری كز این من بگذرم                       پرده های غیبِ این بر هم درم

79.17                             بر دهانم نه تو دست خود، ببند                          مر دهانم را ز گفتِ ناپسند

79.18                             پس تو را هر غم كه پیش آید ز درد                    بر كسی تهمت منه، بر خویش گرد

79.19                             ظن مبر بر دیگری، ای دوست كام                    آن مكن كه می سگالید آن غلام

79.20                             گاه جنگش با رسول و مطبخی                          گاه خشمش با شهنشاهِ سخی

79.21                             همچو فرعونی كه موسی هشته بود                    طفلكان خلق را سر می ربود

79.22                             آن عدو در خانۀ آن كوردل                               او شده اطفال را گردن گسل

79.23                             تو هم از بیرون بَدی با دیگران                         و اندرون خوش گشته با نفس گران

79.24                             خود عدویت اوست، قندش میدهی                      و ز برون تهمت به هر كس مینهی

79.25                             همچو فرعونی تو كور و كوردل                       با عدو خوش، بی گناهان را مُذل

79.26                             چند فرعونا  ُكشی بی جرم را                           مینوازی مر تن پر ُغرم را

79.27                             عقل او بر عقل شاهان می فزود                        حكم حق بیعقل و كورش كرده بود

79.28                             مُهر حق بر چشم و بر گوش ِ خِرَد                     گر فلاطون است حیوانش كند

79.29                             حكم حق بر لوح می آید پدید                             آنچنان كه حكم غیب بایزید

 

80. شنیدن شیخ ابو الحسن خرقانی خبر دادن بایزید را از بودِ او و احوال او

80.1                                    همچنان آمد كه او فرموده بود                           بوالحسن از مردمان آن را شنود

80.2                                    كه حسن باشد مرید و امتم                                درس گیرد هر صباح از تربتم

80.3                                    * هر صباحی آید و خواند سبق                         بر سر خاک و شود پیری به حق

80.4                                    هر صباحی تیز رفتی بی فتور                          بر سر گورش نشستی با حضور

80.5                                    گفت: من هم نیز خوابش دیده ام                         و ز روان شیخ این بشنیده ام

80.6                                    * هر صباحی رو نهادی سوی گور                   ایستادی تا ضحی اندر حضور

80.7                                    یا به صورت شیخ پیشش آمدی                          یا كه بی گفتی شكالش حل شدی

80.8                                    تا یكی روزی بیامد با سعود                              گورها را برفِ نو پوشیده بود

80.9                                    توی بر تو، برفها همچون علم                           قبه قبه دید و شد جانش به غم

80.10                             بانگش آمد از خطیرۀ شیخ ِ حیّ                         ها انا ادعوك كی تسعی الیّ

80.11                             هین بیا این سو بر آوازم شتاب                          عالم ار برف است، روی از من متاب

80.12                             حال او، ز آن روز شد خوب و بدید                    آن عجایب را كه اول می شنید

80.13                             * باز باید گشت سوی آن غلام                          کرد باید آن حکایت را تمام

 

81. رقعۀ دیگر نوشتن آن غلام پیش شاه چون جواب آن رقعۀ اول نیافت

81.1                                    نامۀ دیگر نوشت آن بد گمان                             پُر ز تشنیع و نفیر و پُر فغان

81.2                                    كه یكی رقعه نوشتم پیش شاه                             ای عجب! آن جا رسید و یافت راه؟

81.3                                    آن دگر را خواند هم آن خوب خدّ                       هم نداد آن را جواب و تن بزد

81.4                                    خشك می آورد او را شهریار                            او مكرر كرد رقعه چند بار

81.5                                    گفت حاجب: آخر او بندۀ شماست                       گر جوابش بر نویسی هم رواست

81.6                                    از شهی ِ تو چه كم گردد اگر                             بر غلام و بنده اندازی نظر ؟

81.7                                    گفت: این سهل است، اما احمق است                   مردِ احمق زشت و مردود حق است

81.8                                    گر چه آمرزم گناه و زلتش                               هم كند در من سرایت علتش

81.9                                    صد كس از  َگرگین همه  َگرگین شوند                خاصه این گرّ ِ  خبیثِ عقل بند

81.10                             َگرّ ِ كم عقلی مبادا گبر را                                 شومیش بی آب دارد ابر را

81.11                             نم نبارد ابر از شومی او                                  شهر شد ویرانه از بومی او

81.12                             از  ِگرآن ِ احمقان، طوفان نوح                          كرد ویران عالمی را در فضوح

 

82. ستودن پیغمبر علیه السلام عاقل را و نکوهیدن احمق را

82.1                                    گفت پیغمبر كه: احمق هر كه هست                    او عدوی ما و غول و ره زن است

82.2                                    هر كه او عاقل بود او جان ِ ماست                     روح او و ریح او ریحان ماست

82.3                                    عقل، دشنامم دهد، من راضیم                           زانكه فیضی دارد از فیّاضیم

82.4                                    نبود آن دشنام او بی فایده                                 نبود آن مهمانی اش بی مایده

82.5                                    احمق ار حلوا نهد اندر لبم                                من از آن حلوای او اندر تبم

82.6                                    این یقین دان، گر لطیف و روشنی                      نیست بوس كون خر را چاشنی

82.7                                    سبلتت گنده كند بی فایده                                   جامه از دیگش سیه، بی مایده

82.8                                    مائده عقل است، نی نان و شوا                          نور ِ عقل است ای پسر، جان را غذا

82.9                                    نیست غیر نور، آدم را خورش                          از جز آن، جان را نباید پرورش

82.10                             زین خورشها اندك اندك باز بُر                          كاین غذای خر بود، نی آن ِ حُرّ

82.11                             تا غذای اصل را قابل شوی                              لقمه های نور را آكل شوی

82.12                             عكس ِ آن نور است، كاین نان، نان شدست           فیض آن جان است، كاین جان، جان شدست

82.13                             چون خوری یك بار از مأكول ِ نور                    خاك ریزی بر سر نان ِ تنور

82.14                             * عقل شیدا شد، چه خوانی ترّهات؟                   راه پیدا شد، چه پائی بی ثبات؟

82.15                             عقل، دو عقل است، اول مكسبی                        كه در آموزی چو در مكتب، صبی

82.16                             از كتاب و اوستاد و فكر و ذكر                         ارمغانی و ز علوم ِ خوب و بكر

82.17                             عقل تو افزون شود بر دیگران                          لیك تو باشی ز حفظ آن گران

82.18                             لوح حافظ تو شوی در دور و گشت                    لوح محفوظ است، كاو زین در گذشت

82.19                             عقل دیگر بخشش یزدان بود                             چشمۀ آن در میان جان بود

82.20                             چون ز سینه آب دانش جوش كرد                      نی شود گنده، نه دیرینه، نه زرد

82.21                             ور ره نبعش بود بسته، چه غم ؟                        كاو همی جوشد ز خانه، دم به دم

82.22                             عقل تحصیلی مثال جویها                                كان رود در خانه ای از كوی ها

82.23                             راه آبش بسته شد، شد بی نوا                             * تشنه ماند و زار و با صد ابتلا

82.24                             از درون خویشتن جو چشمه را                         * تا رهی از منّت هر ناسزا

 

83. قصۀ آن كسی که با یکی مشورت می كرد، گفتش: مشورت با دیگری كن كه من عدوی توام

83.1                                    مشورت میكرد شخصی با كسی                         تا یقینش رو نماید بی شکی

83.2                                    گفت: ای خوشنام، غیر من بجو                         ماجرای مشورت با وی بگو

83.3                                    من عدوّم مر تو را، با من مپیچ                          نبود از رای عدو، پیروز هیچ

83.4                                    رو كسی جو كه تو را او هست دوست                دوست بهر دوست، لا شك خیر جوست

83.5                                    من عدوّم، چاره نبود كز منی                            كژ روم، با تو نمایم دشمنی

83.6                                    حارسی از گرگ جستن شرط نیست                   جستن از غیر محل، ناجستنیست

83.7                                    من تو را بی هیچ شكی دشمنم                            من تو را كی ره نمایم؟ ره زنم

83.8                                    هر كه باشد همنشین دوستان                             هست در گلخن، میان بوستان

83.9                                    هر كه با دشمن نشیند در زَمَن                           هست او در بوستان در گولخن

83.10                             دوست را مازار از ما و منت                            تا نگردد دوست خصم و دشمنت

83.11                             خیر كن با خلق از بهر خدا                               یا برای جان خود، ای کدخدا

83.12                             تا هماره دوست بینی در نظر                            در دلت ناید ز كین ناخوش صور

83.13                             چونكه كردی دشمنی، پرهیز كن                        مشورت با یار مهر انگیز كن

83.14                             گفت: میدانم تو را، ای بو الحسن                       كه توئی دیرینه دشمن دار ِ من

83.15                             لیك مرد عاقلی و معنوی                                  عقل تو نگذاردت كه كژ روی

83.16                             طبع خواهد تا  ِكشد از خصم كین                       عقل بر نفس است بندِ آهنین

83.17                             آید و منعش كند، واداردش                               عقل چون شحنه ست در نیك و بدش

83.18                             عقل ایمانی چو شحنۀ عادل است                       پاسبان و حاكم شهر دل است

83.19                             همچو گربه باشد او بیدار هوش                         دزد در سوراخ ماند همچو موش

83.20                             در هر آن جا كه بر آرد موش دست                    نیست گربه، ور بود، او مرده است

83.21                             گربه ای چه؟ شیر ِ شیر افكن بود                       عقل ایمانی كه اندر تن بود

83.22                             غرۀ او حاكم درندگان                                     نعرۀ او مانع چرندگان

83.23                             شهر پُر دزد است و پُر جامه كنی                      خواه شحنه باش گو و خواه نی

83.24                             * عقل در تن حاکم ایمان بود                            که ز بیمش نفس در زندان بود

83.25                             * عقل ِ عقل و جان ِ جان، ایجان توئی                عقل و جان خلق را سلطان توئی

83.26                             * عقل کل سرگشته و حیران توست                   کل موجودات در فرمان ِ توست

 

84. امیر گردانیدن رسول علیه و آله جوان هذیلی را بر سریه ای كه در آن پیران و جنگ آزمودگان بودند

84.1                                    یك سرّیه میفرستادی رسول                              بهر جنگ كافر و دفع فضول

84.2                                    یك جوانی را گزید او از هذیل                           میر لشكر كردش و سالار ِ خیل

84.3                                    اصل لشكر، بی گمان سرور بود                        قوم بی سرور، تن بی سر بود

84.4                                    این همه كه مُرده و پژمرده ای                          ز آن بود كه ترك سرور كرده ای

84.5                                    از كِسِل، و ز بخل، و ز ما و منی                      می كشی سر، خویش را سر میكنی

84.6                                    همچو استوری كه بگریزد ز بار                       او سر خود گیرد اندر كوهسار

84.7                                    صاحبش در پی دوان، كای خیره سر                  هر طرف گرگیست اندر قصدِ خر

84.8                                    گر ز چشمم این زمان غائب شوی                      پیشت آید هر طرف گرگِ قوی

84.9                                    استخوانت را بخاید چون شكر                           كه نبینی زندگانی را دگر

84.10                             آن مکن، کآخر بمانی از علف                           آتش از بی هیزمی گردد تلف

84.11                             هین بمگریز از تصرف كردنم                          و ز گرانی بار، چون جانت منم

84.12                             تو ستوری هم، كه نفست غالب است                   حكم، غالب را بود، ای خود پرست

84.13                             خر نخواندت، اسب خواندت ذو الجلال               اسب تازی را عرب گوید تعال

84.14                             میر آخور بود، حق را، مصطفی                       بهر استوران ِ نفس ِ پُر جفا

84.15                             قُلْ تَعالَوْا گفت از جذب كرم                              تا ریاضتتان دهم، من رایضم

84.16                             نفسها را تا مروّض كرده ام                              زین ستوران بس لگدها خورده ام

84.17                             هر كجا باشد ریاضت باره ای                           از لگدهایش نباشد چاره ای

84.18                             لاجرم اغلب بلا بر انبیاست                              كه ریاضت دادن خامان بلاست

84.19                             سكسكانید از دمم یُرغا شوید                             تا یواش و مركب سلطان بوید

84.20                             قُلْ تَعالَوْا، قُلْ تَعالَوْا گفت رب                           ای ستوران ملول اندر سبق

84.21                             * قُلْ تَعالَوْا، قُلْ تَعالَوْا گفت حی                         ای ستوران فسرده رگ و پی

84.22                             * قُلْ تَعالَوْا، قُلْ تَعالَوْا گفت رب                        ای ستوران رمیده از ادب

84.23                             گر نیایند، ای نبی، غمگین مشو                         ز آن دو بی تمكین، تو پُر از كین مشو

84.24                             گوش بعضی زین تعالواها كر است                    هر ستوری را صطبلی دیگر است

84.25                             منهزم گردند بعضی زین ندا                             هست هر اسبی طویلۀ او جدا

84.26                             منقبض گردند بعضی زین قصص                     زآنكه هر مرغی جدا دارد قفص

84.27                             خود ملایك نیز ناهمتا بُدند                                زین سبب بر آسمان صف صف شدند

84.28                             كودكان گر چه به یك مكتب درند                       در سبق هر یك ز یك بالاترند

84.29                             مشرقی و مغربی را حسهاست                           منصب دیدار، حس ِ چشم راست

84.30                             صد هزاران گوشها گر صف زنند                     جمله محتاجان چشم روشنند

84.31                             باز صفّ گوشها را منصبی                              در سماع ِ جان و اخبار و ُنبی

84.32                             صد هزاران چشم را آن راه نیست                      هیچ چشمی از سماع آگاه نیست

84.33                             همچنین هر حس، یك یك می شمَر                      هر یكی معزول از آن كار دگر

84.34                             پنج حس ظاهر و پنج اندرون                            در صف اند، اندر قیام الصافون

84.35                             هر كسی كاو از صف دین سركش است              میرود سوی صفی كان ناخوش است

84.36                             تو ز گفتار تَعالَوْا كم مكن                                 كیمیائی بس شگرف است این سخُن

84.37                             گر مسی گردد ز گفتارت نفیر                           كیمیا را هیچ از وی وامگیر

84.38                             این زمان گرم است نفس ساحرش                      گفتِ تو سودش كند در آخرش

84.39                             قُلْ تَعالَوْا قُلْ تَعالَوْا، ای غلام                            هین كه ان الله یدعو بالسلام

84.40                             خواجه باز آ از منی و از سری                         سروری جو، كم طلب كن سروری

 

85. اعتراض كردن معترضی بر رسول علیه الصلاة و السلام بر امیر كردن آن هذیلی

85.1                                    چون پیمبر سروری كرد از هذیل                      از برای لشكر منصور خیل

85.2                                    بوالفضولی از حسد طاقت نداشت                      اعتراض و لا نسلم بر فراشت

85.3                                    خلق را بنگر كه چون ظلمانی اند                       در متاع فانئی، چون فانی اند

85.4                                    از تكبر جمله اندر تفرقه                                  مرده از جان، زنده اندر محرقه

85.5                                    این عجب كه جان به زندان اندر است                 وآنگهی مفتاح زندانش به دست

85.6                                    پای تا سر، غرق سرگین آن جوان                      میزند بر دامنش جوی روان

85.7                                    دائما پهلو به پهلو بی قرار                                پهلوی آرامگاه و پشت دار

85.8                                    نور پنهان است و جستجو گواه                          كز گزافه دل نمی جوید پناه

85.9                                    گر نبودی حبس دنیا را مناص                           نه بُدی وحشت، نه دل جستی خلاص

85.10                             وحشتت همچون موكل میكِشد                            كه بجو ای ضال، منهاج رَشَد

85.11                             هست منهاجی نهان در مكمنت                           یافتش، یعنی گزافه جُستنت

85.12                             تفرقه جویای جمع اندر كمین                            تو در این طالب، رُخ مطلوب بین

85.13                             مردگان باغ، برجسته ز بُن                               زندگی بخشنده را تو فهم كن

85.14                             چشم این زندانیان هر دم به در                          كی بُدی؟ گر نیستی كس مژده ور

85.15                             صد هزار آلودگان ِ آبْ جو                               كی بُدندی؟ گر نبودی آبِ جو

85.16                             بر زمین پهلوت را آرام نیست                           زآنكه در خانه لحاف و بستریست

85.17                             بی مقر گاهی، نباشد بی قرار                            بی خمار اشكن، نباشد این خمار

85.18                             گفت: نی نی، یا رسول الله مكُن                         سرور لشكر، مگر شیخ كهن

85.19                             یا رسول الله، جوان ار شیر زاد                         غیر مرد پیر سر لشكر مباد

85.20                             هم تو گفتی این و گفتِ تو گوا                           پیر باید، پیر باید پیشوا

85.21                             یا رسول الله در این لشكر نگر                          هست چندین پیر از وی پیشتر

85.22                             زین درخت، آن برگ زردش را مبین                 سیبهای پختۀ او را بچین

85.23                             برگهای زرد او خود كی تهیست؟                       این نشان پختگی و كاملیست

85.24                             برگ زرد و ریش و آن موی سپید                     بهر عقل پخته می آرد نوید

85.25                             برگهای نو رسیده سبزفام                                 شد نشان آنكه آن میوه ست خام

85.26                             برگِ بی برگی نشان ِ عارفیست                         زردی زر، سرخ روئی صارفی است

85.27                             آنكه او  ُگل عارض است، ار نو خط است           او به مكتب گاه مخبر نو خط است

85.28                             حرفهای خط او كژمژ بود                                مزمن عقل است، اگر تن میدود

85.29                             پای پیر از سرعت ار چه باز ماند                      یافت عقل ِاو دو پَر، بر اوج راند

85.30                             گر مثل خواهی به جعفر در نگر                        داد حق بر جای دست و پاش پَر

85.31                             * گر ز اسرار سخن بوئی بری                         من سخن گویم چو زرّ جعفری

85.32                             بگذر از زر، كاین سخن شد محتجب                   همچو سیماب این دلم شد مضطرب

85.33                             ز اندرونم صد خموشی خوش نفس                    دست بر لب مینهد، یعنی كه بس

85.34                             خامشی بحر است و گفتن همچو جو                    بحر میجوید تو را، جو را مجو

85.35                             از اشارتهای دریا سر متاب                              ختم كن، والله اعلم بالصواب

85.36                             همچنین پیوسته كرد آن بی ادب                         پیش پیغمبر سخن، ز آن سرد لب

85.37                             دست میدادش سخن، او بی خبر                         كه خبر هرزه بود پیش نظر

85.38                             این خبرها از نظرها نائب است                         بهر حاضر نیست، بهر غائب است

85.39                             هر كه او اندر نظر موصول شد                        این خبرها پیش او معزول شد

85.40                             چونكه با معشوق گشتی همنشین                         دفع كن دلالگان را بعد از این

85.41                             هر كه از طفلی گذشت و مرد شد                       نامه و دلاله بر وی سرد شد

85.42                             نامه خواند از پی تعلیم را                                 حرف گوید از پی تفهیم را

85.43                             پیش بینایان خبر گفتن خطاست                          كان دلیل غفلت و نقصان ماست

85.44                             پیش بینا شد خموشی نفع ِ تو                             بهر این آمد خطابِ "أنصتوا"

85.45                             گر بفرماید: بگو، بر گوی خَوش                       لیك اندک گو، دراز اندر مكش

85.46                             ور بفرماید كه: اندر كش دراز                          همچنان شرمین بگو، با امر ساز

85.47                             همچنین كه من در این زیبا فسون                       با ضیاء الحق حسام الدین كنون

85.48                             چونكه كوته میكنم من از رَشَد                           او به صد نوعم به گفتن میكشد

85.49                             ای حسام الدین ضیاء ذو الجلال                         چونكه می بینی، چه میجویی مقال ؟

85.50                             این مگر باشد ز حبّ مشتهی                             اسقنی خمرا و قل لی انّها

85.51                             بر دهان توست این دم جام ِ او                           گوش میگوید كه: قسم گوش كو ؟

85.52                             قسم تو گرمیست، نك گرمیت هست                    گفت: حرص من از این افزونتر است

 

86. جواب گفتن پیغمبر صلی الله علیه و آله اعتراض كننده را

86.1                                    در حضور مصطفای قند خو                            چون ز حد برد آن عرب، از گفت وگو

86.2                                    آن شهِ  وَ النَّجْمِ و سلطان عبس                          لب گزید آن سرد دم را، گفت: بس

86.3                                    دست میزد بهر منعش بر دهان                          چند گوئی پیش دانای نهان ؟

86.4                                    پیش بینا برده ای سرگین خشك                          كه بخر این را، به جای ناف مُشك

86.5                                    بعر را، ای گنده مغز ِ گنده مُخ                           زیر ِ بینی بنهی و، گوئی كه اُخ

86.6                                    اُخ اُخی برداشتی، ای خُشک مغز                       تا نمائی پشک دون را مُشکِ نغز

86.7                                    تا که بفریبی مشام پاك را                                 آن چرندۀ گلشن افلاك را

86.8                                    حلم او خود را اگر چه گول ساخت                     خویشتن را اندكی باید شناخت

86.9                                    دیگ را گر باز ماند شب دهن                           گربه را هم شرم باید داشتن

86.10                             خویشتن گر خفته كرد آن خوب فر                     سخت بیدار است، دستارش مبر

86.11                             چند گوئی ای لجوج بی صفا ؟                          این فسون دیو، پیش مصطفی

86.12                             صد هزاران حلم دارند این گروه                        هر یكی حلمی از آنها، صد چو كوه

86.13                             حلمشان بیدار را ابله كند                                  زیرك صد چشم را گمره كند

86.14                             حلمشان همچون شرابِ خوبِ نغز                      نغز نغزك بر رود بالای مغز

86.15                             مست را بین ز آن شراب پُر شگفت                    همچو فرزین مست كژ رفتن گرفت

86.16                             مرد برنا ز آن شراب زود گیر                          در میان راه میافتد چو پیر

86.17                             خاصه آن باده، كه از خمّ نبیست                        نه مِیی كه مستی او یك شبیست

86.18                             آنكه آن اصحاب كهف از نُقل و نقل                    سیصد و نه سال گم كردند عقل

86.19                             زآن زنان مصر جامی خورده اند                       دستها را شرحه شرحه كرده اند

86.20                             ساحران هم سُكر ِ موسی داشتند                         دار را دلدار می پنداشتند

86.21                             جعفر طیار ز آن می  بود مست                         زآن گرو میكرد بیخود، پا و دست

 

87. قصۀ سبحانی ما اعظم شانی گفتن ابا یزید و اعتراض مریدان و جواب او مر ایشان را نه بطریق گفتِ زبان بلكه از راه عیان

87.1                                    با مریدان آن فقیر محتشم                                  بایزید آمد كه: نك یزدان منم

87.2                                    گفت مستانه عیان آن ذو فنون                           لا اله الا انا ها، فاعبدون

87.3                                    چون گذشت آن حال گفتندش صباح                    تو چنین گفتی و، این نبود صلاح

87.4                                    گفت: این بار ار كنم من مشغله                          كاردها در من زنید آن دم هله

87.5                                    حق منزّه از تن و، من با تنم                              چون چنین گویم بباید كشتنم

87.6                                    چون وصیت كرد آن آزاد مرد                          هر مریدی، كاردی آماده كرد

87.7                                    مَست گشت او باز از آن سغراق زفت                 آن وصیتهاش از خاطر برفت

87.8                                    عشق آمد، عقل او آواره شد                              صبح آمد، شمع او بیچاره شد

87.9                                    عقل خود شحنه ست، چون سلطان رسید              شحنۀ بی چاره در ُكنجی خزید

87.10                             عقل سایۀ حق بود، حق آفتاب                           سایه را با آفتاب او چه تاب ؟

87.11                             چون پَری غالب شود بر آدمی                           گم شود از مَرد وصفِ مردمی

87.12                             هر چه گوید او، پری گفته بود                          زین سری نه، زآن سری گفته بود

87.13                             چون پری را این دم و قانون بود                       كردگار آن پری خود چون بود ؟

87.14                             اوی او رفته، پَری خود او شده                         ُتركِ  بی الهام تازی گو شده

87.15                             چون بخود آید، نداند یك لغت                            چون پری را هست این ذات و صفت

87.16                             پس خداوند پری و آدمی                                  از پری كی باشدش آخر كمی ؟

87.17                             * شیر گیر از شیر کی ترسد؟ بگو                     شرح راه از کور که پرسد؟ بگو

87.18                             شیر گیر، ار خون نره شیر خَورد                      تو بگوئی: او نكرد، آن باده كرد

87.19                             ور سخن پردازد از راز كهن                            تو بگوئی: باده گفته ست آین سُخُن

87.20                             باده ای را میبود این شرّ و شور                        نور حق را نیست آین فرهنگ و زور ؟

87.21                             كه تو را از تو بكل خالی كند ؟                          تو شوی پست، او سخن عالی كند

87.22                             گر چه قرآن از لب پیغمبر است                         هر كه گوید: حق نگفت، او كافر است

87.23                             چون همای بیخودی پرواز كرد                         آن سخن را بایزید آغاز كرد

87.24                             عقل را سیل تحیر در ربود                               ز آن قوی تر گفت كاول گفته بود

87.25                             نیست اندر جبه ام الا خدا                                 چند جوئی در زمین و در سما ؟

87.26                             آن مریدان جمله دیوانه شدند                             كاردها در جسم پاكش میزدند

87.27                             هر یكی چون ملحدان ِ "گِرد كوه"                       كارد میزد پیر خود را بی ستوه

87.28                             هر كه اندر شیخ تیغی می خلید                          باژگونه او تن خود میدرید

87.29                             یك اثر نی بر تن آن ذو فنون                             و آن مریدان خسته در غرقابِ خون

87.30                             هر كه او سوی گلویش زخم بُرد                        حلق خود ببریده دید و، زار مُرد

87.31                             وآنكه او را زخم اندر سینه زد                           سینه اش بشكافت، شد مردۀ ابد

87.32                             وآنكه آگه بود از آن صاحب قران                      دل ندادش كه زند زخم گران

87.33                             نیم دانش، دست او را بسته كرد                         جان ببرد، الا كه خود را خسته كرد

87.34                             روز گشت و آن مریدان كاسته                          نوحه ها از خانه شان برخاسته

87.35                             پیش او آمد هزاران مرد و زن                          كای دو عالم درج در یك پیرهن

87.36                             این تن تو، گر تن مردم بُدی ؟                           چون تن مردم ز خنجر ُگم شدی ؟

87.37                             با خودی، با بیخودی دوچار زد                         با خود اندر دیدۀ خود خار زد

87.38                             ای زده بر بیخودان تو ذو الفقار                        بر تن خود میزنی آن، هوش دار

87.39                             زآنكه بیخود فانی است و ایمن است                    تا ابد در ایمنی او ساكن است

87.40                             نقش ِ او فانی و، او شد آینه                              غیر ِ نقش ِ روی ِ غیر، آنجای نه

87.41                             گر كنی تف، سوی روی خود كنی                     ور زنی بر آینه، بر خود زنی

87.42                             ور ببینی روی زشت، آن هم توئی                     ور ببینی عیسی مریم، توئی

87.43                             او نه این است و نه آن، او ساده است                  نقش تو در پیش تو بنهاده است

87.44                             چون رسید اینجا، سخن لب در ببست                  چون رسید اینجا، قلم در هم شكست

87.45                             لب ببند، ار چه فصاحت دست داد                      دم مزن و الله اعلم بالرشاد

87.46                             بر كنار بامی، ای مست مُدام                             پست بنشین، یا فرود آ والسلام

87.47                             هر زمانی كه شوی تو كامران                          آن دم خوش را، كنار بام دان

87.48                             بر زمان خوش هراسان باش تو                         همچو گنجش خِفیه كن، نی فاش تو

87.49                             تا نیاید بر ولا ناگه بلا                                     ترس ترسان رو در آن مكمن، هلا

87.50                             ترس ِ جان، در وقت شادی از زوال                   ز آن كنار بام غیب است ارتحال

87.51                             گر نمی بینی كنار بام ِ راز                               روح میبیند كه هستش اهتزاز

87.52                             هر نكالی ناگهان كان آمده ست                          بر كنار كنگرۀ شادی نشست

87.53                             جز كنار بام خود نبود سقوط                             اعتبار از قوم نوح و قوم لوط

87.54                             * اعتباری گیر تا یابی صفا                              از درون انبیا و اولیا

 

88. بیان سبب فصاحت و بسیار گوئی آن فضول به خدمت رسول الله

88.1                                    پرتو مستیّ بی حدّ ِ نبی                                    چون بزد، هم مست و خوش گشت آن غبی

88.2                                    لاجرم "بسیار گو" شد از نشاط                          مست ادب بگذاشت، آمد در خباط

88.3                                    * نی همه جا بیخودی شرّ میكند                         بی ادب را، بی ادب تر میكند

88.4                                    گر بود عاقل، نكو فر میشود                             ور بود بد خوی، بدتر میشود

88.5                                    * بر لبیب آید لباب آن کاس او                          واز غبی کم گردد استیناس او

88.6                                    * بیخود از می با ادب گردد تمام                       با خود، از می، بی ادب گردد مُدام

88.7                                    لیك اغلب چون بَدَند و ناپسند                             بر همه می را مُحرّم كرده اند

88.8                                    حكم، غالب راست، چون اغلب بَدَند                    تیغ را از دست رهزن بستدند

 

89. بیان کردن رسول صلی الله علیه و آله سبب تفضیل و اختیار كردن او آن هذیلی را به امیری و سر لشكری بر پیران و كار دیده گان

89.1                                    گفت پیغمبر كه: ای  ظاهرنگر                          تو مبین او را جوان و بی هنر

89.2                                    ای بسا ریش ِ سیاه و، مرد پیر                           ای بسا ریش سپید و، دل چو قیر

89.3                                    عقل ِ او را آزمودم بارها                                 كرد پیری آن جوان در كارها

89.4                                    پیر، پیر ِ عقل باشد ای پسر                              نی سپیدی موی اندر ریش و سر

89.5                                    از بلیس او پیرتر خود كی بود ؟                        چونكه عقلش نیست، او لاشیع بود

89.6                                    * طفل مگیرش، چون بود صاحب کمال             پیر باشد در هنر آن خوش خصال

89.7                                    اندر آن طفلی چو عیسی خوش نفس                   پاك باشد از غرور و از هوس

89.8                                    آن سپیدی مو دلیل پختگیست                             پیش چشم بسته، كش كوته تگیست

89.9                                    آن مقلد، چون نداند جز دلیل                             در علامت جوید او دائم سبیل

89.10                             بهر آن گفتیم كاین تدبیر را                               چونكه خواهی كرد، بگزین پیر را

89.11                             * لیک پیر عقل، نی پیر مسن                           می ندانی ممتحن از ممتحن

89.12                             آنكه او از پردۀ تقلید جَست                               او به نور حق ببیند هر چه هست

89.13                             نور پاكش بی دلیل و بی بیان                            پوست بشكافد، در آید در میان

89.14                             پیش ظاهربین، چه قلب و چه سره                     او چه داند چیست اندر قوصره ؟

89.15                             ای بسا زرّ ِ سیه كرده به دود                            تا رهد از دست هر دزدی حسود

89.16                             ای بسا مسّ ِ بیندوده به زر                               تا فروشد آن به عقل ِ مختصر

89.17                             ما كه باطن بین ِ جمله كشوریم                           دل ببینیم و به ظاهر ننگریم

89.18                             قاضیانی كه به ظاهر می تنند                            حكم بر اشكال ظاهر می كنند

89.19                             چون شهادت گفت و ایمانش نمود                       حكم او مؤمن كنند، این قوم زود

89.20                             بس منافق، كاندر این ظاهر گریخت                   خون صد مومن به پنهانی بریخت

89.21                             جهد كن تا پیر ِ عقل و دین شوی                        تا چو عقل ِ كل تو باطن بین شوی

89.22                             از عدم چون عقل زیبا رو نمود                         خلعتش داد و هزارش عز فزود

89.23                             * عقل چون از عالم غیبی گشاد                        رفعت افزود و هزاران نام داد

89.24                             كمترین زآن نامهای خوش نفس                         اینكه نبود هیچ او محتاج ِ كس

89.25                             گر به صورت وا نماید عقل رو                         تیره باشد روز، پیش نور او

89.26                             ور مثال احمقی پیدا شود                                  ظلمت شب پیش او روشن بود

89.27                             كاو ز شب مظلم تر و، تاری تر است                 لیك خفاش شقی، ظلمت خر است

89.28                             اندك اندك خوی كن با نور ِ روز                        ور نه خفاشی بمانی بی فروز

89.29                             عاشق هر جا شكال و مشكلیست                        دشمن هر جا چراغ مقبلیست

89.30                             ظلمت اشكال زآن جوید دلش                            تا كه افزون تر نماید حاصلش

89.31                             تا تو را مشغول آن مشكل كند                            و ز نهاد زشت خود غافل كند

 

90. علامت عاقل تمام، و نیم عاقل، و مرد تمام، و نیم مرد، و علامت شقی مغرور لاشی

90.1                                    عاقل آن باشد كه او با مشعله ست                      او دلیل و پیشوای قافله ست

90.2                                    پیرو نور خود است آن پیش رو                         تابع خویش است آن بی خویش رو

90.3                                    مومن خویش است و ایمان آورید                       هم به آن نوری كه جانش زو چَرید

90.4                                    دیگری، كه نیم عاقل آمد او                              عاقلی را دیده کرد، آن راه جو

90.5                                    دست در وی زد، چو كور اندر دلیل                   تا بدو بینا شد و چُست و جلیل

90.6                                    و آن خری كز عقل جو سنگی نداشت                 خود نبودش عقل و، عاقل را گذاشت

90.7                                    * حق نداند، نی قلیل و نی کثیر                         می نجوید هم نذیر و هم بشیر

90.8                                    * غرقه اندر غفلت و در قال و قیل                    ننگش آید آمدن خلفِ دلیل

90.9                                    میرود اندر بیابان دراز                                    گاه لنگان آیس و، گاهی به تاز

90.10                             شمع نی تا پیشوای خود كند                              نیم شمعی نی، كه نوری كد كند

90.11                             نیست عقلش تا دم ِ زنده زند                              نیم عقلی نی، كه خود مرده كند

90.12                             مردۀ آن عاقل، آید او تمام                                تا بر آید از نشیبِ خود به بام

90.13                             عقل، كامل نیست، خود را مرده كن                    در پناه عاقلی زنده سُخُن

90.14                             زنده نی، تا هم دم عیسی بود                             مرده نی، تا دمگه عیسی شود

90.15                             جان ِ كورش گام هر سو مینهد                           عاقبت نجهد ولی بر می جهد

90.16                             * سود ندهد بر جهیدن آن زمان                         زآنکه نازل شد بلا از آسمان

 

91. قصۀ آبگیر و صیادان و آن سه ماهی یكی عاقل و یكی نیم عاقل و آن دیگر مغرور و ابله مغفل لاشی و عاقبت آن هر سه ماهی

91.1                                    قصۀ آن آبگیر است، ای عنود                           كه در او سه ماهی اشگرف بود

91.2                                    در كلیله خوانده باشی، لیك آن                           صورت قصه بود، وین مغز و جان

91.3                                    چند صیادی سوی آن آبگیر                              بر گذشتند و بدیدند آن ضمیر

91.4                                    پس شتابیدند تا دام آورند                                  ماهیان واقف شدند و هوشمند

91.5                                    آنكه عاقل بود عزم راه كرد                              عزم راه ِ مشكل ِ ناخواه كرد

91.6                                    گفت: با اینها ندارم مشورت                              كه یقین سستم كنند از مقدرت

91.7                                    مهر ِ زاد و بود بر جانشان  َتند                          كاهلی و جهلشان بر من زند

91.8                                    مشورت را زنده ای باید نكو                             كه تو را زنده كند، وآن زنده كو ؟

91.9                                    ای مسافر، با مسافر رای زن                            زآنكه پایت لنگ دارد رای زن

91.10                             از دم ِ "حُب الوطن" بگذر مأیست                      كه وطن آن سوست، جان این سوی نیست

91.11                             گر وطن خواهی گذر ز آن سوی شط                  این حدیث راست را كم خوان غلط

 

92. سر خواندن وضو كننده اوراد وضو را

92.1                                    در وضو هر عضو را وردی جدا                      آمده ست اندر خبر، بهر دعا

92.2                                    چونكه استنشاق ِ بینی میكنی                             بوی جنت خواه از ربّ غنی

92.3                                    تا تو را آن بو كشد سوی جنان                          بوی ُگل باشد دلیل ُگلستان

92.4                                    چونكه استنجا كنی، ورد و سخن                        این بود که: از زیانم پاك كن

92.5                                    دست من اینجا رسید، این را بشُست                    دستم اندر شستن جان است سُست

92.6                                    ای ز تو، كس گشته، جان ِ ناكسان                      دستِ فضل توست در جانها رسان

92.7                                    حدّ من این بود، كردم من لئیم                            ز آن سوی حد را نقی كن ای كریم

92.8                                    از حدث شستم خدایا پوست را                           از حوادث تو بشو این دوست را

 

93. شخصی به وقت استنجا می گفت: اللهم ارحنی رایحه الجنة، بجای اللهم اجعلنی من التوابین و اجعلنی من المتطهرین كه ورد استنجاست، و ورد استنجا را به وقت استنشاق می گفت. عزیزی بشنید و این را طاقت نداشت

93.1                                    آن یكی در وقت استنجا بگفت                           كه مرا با بوی جنت دار جفت

93.2                                    گفت شخصی: خوب ورد آورده ای                    لیك سوراخ دعا گم كرده ای

93.3                                    این دعا، چون ورد بینی بود، چون                     ورد بینی را تو آوردی به كون ؟

93.4                                    رایحۀ جنت ز بینی یافت حُر                             رایحۀ بینی كی آید از دُبر ؟

93.5                                    ای تواضع برده پیش ابلهان                              وی تكبر برده تو، پیش شهان

93.6                                    آن تكبر بر خسان خوب است و چُست                 هین مرو معكوس، عكسش بندِ توست

93.7                                    از پی سوراخ بینی رست  ُگل                           بو وظیفۀ بینی آمد، ای عتل

93.8                                    بوی گل بهر مشام است ای دلیر                        جای آن بو نیست این سوراخ ِ زیر

93.9                                    كی از اینجا بوی خُلد آید تو را ؟                        بو  ز موضع جو، اگر باید تو را

93.10                             همچنین حبّ الوطن آمد درست                          تو وطن بشناس، ای خواجه، نخست

93.11                             گفت آن ماهی زیرك: ره كنم                             دل ز رای و مشورتشان بر كنم

93.12                             نیست وقت مشورت، هین راه  ُكن                     چون علی تو آه اندر چاه  ُكن

93.13                             محرم آن آه، كمیاب است بس                            شب رو و، پنهان روی كن چون عسس

93.14                             سوی دریا عزم كن، زین آبگیر                         بحر جو و، ترك این گرداب گیر

93.15                             سینه را پا ساخت، میرفت آن حذور                    از مقام با خطر تا بحر ِ نور

93.16                             همچو آهو كز پی او سگ بود                           میدود، تا در تنش یك رگ بود

93.17                             خواب خرگوش و، سگ اندر پی، خطاست          خواب، خود در چشم ترسنده كجاست ؟

93.18                             رفت آن ماهی ره دریا گرفت                            راه ِ دور و پهنۀ پهنا گرفت

93.19                             رنجها بسیار دید و عاقبت                                رفت آخر سوی امن و عافیت

93.20                             خویشتن افكند در دریای ژرف                          كه نیابد حد آن را هیچ طرف

93.21                             پس چو صیادان بیاوردند دام                            نیم عاقل را از آن شد تلخ كام

93.22                             گفت: َاه، من فوت كردم وقت را                        چون نگشتم همره آن رهنما ؟

93.23                             ناگهان رفت او، ولیكن چونكه رفت                    می ببایستم شدن در پی به تفت

93.24                             بر گذشته حسرت آوردن خطاست                      باز ناید رفته، یاد آن هباست

93.25                             * این زمان سودی ندارد حسرتم                        چون کنم؟ چون فوت شد این فرصتم

 

94. قصۀ آن مرغ گرفته كه وصیت كرد كه بر گذشته پشیمانی مخور تدارك وقت اندیش، و روزگار مبر در پشیمانی

94.1                                    آن یكی مرغی گرفت از مكر و دام                     مرغ او را گفت: کای خواجۀ همام

94.2                                    * تو یکی مرغی ضعیفی همچو من                    صید کرده، خورده گیر، ای نیک ظن

94.3                                    تو بسی گاوان و میشان خورده ای                     تو بسی اشتر به قربان كرده ای

94.4                                    تو نگشتی سیر ز آنها در زمَن                           هم نگردی سیر از اجزای من

94.5                                    * مر مرا آزاد گردان از کرم                            ای جوان مردِ کریم ِ محتشم

94.6                                    هِل مرا، تا كه سه پندت بر دهم                         تا بدانی زیركم، یا ابلهم

94.7                                    اول ِ آن پند هم در دست تو                               بدهم ای جان و دلم پا بستِ تو

94.8                                    * بر سر دیوار بدهم ثانیش                               تا شوی زآن پند شاد و خوب و کش

94.9                                    و آن سوم پندت دهم من بر درخت                     كه از این سه پند گردی نیك بخت

94.10                             آنچه بر دست است این است آن سخُن                  كه محالی را ز كس باور مكن

94.11                             بر كفش چون گفت اول پندِ زفت                        گشت آزاد و بر آن دیوار رفت

94.12                             گفت: دیگر بر گذشته غم مخَور                         چون ز تو بگذشت، ز آن حسرت مبَر

94.13                             بعد از آن گفتش كه: در جسمم كتیم                     ده دِرم سنگ است، یك دُرّ  یتیم

94.14                             دولتِ تو، بخت فرزندان تو                              بود آن گوهر به حقّ ِ جان ِ تو

94.15                             فوت كردی دُرّ، كه روزی ات نبود                    كه نباشد مثل آن دُرّ در وجود

94.16                             آنچنان كه وقت زادن حامله                              ناله دارد، خواجه شد در غلغله

94.17                             * گشت غمناک و همی گفت: آه آه                      این چرا کردم؟ که شد کارم تباه

94.18                             * من چرا آزاد کردم مر تو را ؟                        زین حیل از راه بردی مر مرا

94.19                             مرغ گفتش: نی نصیحت كردمت ؟                     كه مبادا بر گذشته دی، غمت ؟

94.20                             چون گذشت و رفت، غم چون میخوری ؟            یا نكردی فهم پندم، یا كری

94.21                             و آن دوم پندت نگفتم: كز ضلال؟                      هیچ تو باور مكن قول محال ؟

94.22                             من نیم خود سه درم سنگ، ای اسد                     ده درم سنگ اندرونم چون بود ؟

94.23                             خواجه باز آمد به خود گفتا كه: هین                    باز گو پند سوم، ای نازنین

94.24                             گفت: آری، خوش عمل كردی بدان ؟                  تا بگویم پند ثالث رایگان ؟

94.25                             * این بگفت و بر پرید و شاد رفت                     سوی صحرا سرخوش و آزاد رفت

94.26                             پند گفتن با جهول ِ خوابناك                               تخم افكندن بود در شوره خاك

94.27                             چاكِ حمق و جهل، نپذیرد رفو                           تخم حكمت كم دهش ای نیکخو

94.28                             * زآنکه جاهل جهل را بنده بود                         چونکه تو پندش دهی او نشنود

 

95. چاره اندیشیدن آن ماهی ِ نیم عاقل، و خود را مرده كردن

95.1                                    گفت ماهی دگر، وقت بلا                                 چونكه ماند از سایۀ عاقل جدا

95.2                                    كاو سوی دریا شد و از غم عتیق                       فوت شد از من چنان نیكو رفیق

95.3                                    لیك از آن نندیشم و، بر خود زنم                        خویشتن را این زمان مُرده كنم

95.4                                    پس بر آرم اشكم خود بر  ِزبَر                           پشت زیر و، میروم بر آب بر

95.5                                    میروم بر وی چنانكه خس رود                          نی به سبّاحی، چنانكه كس رود

95.6                                    مرده گردم، خویش بسپارم به آب                       مرگِ پیش از مرگ، امن است از عذاب

95.7                                    مرگِ پیش از مرگ، امن است ای فتی                این چنین فرمود ما را مصطفی

95.8                                    گفت: موتوا كلكم من قبل ان                              یاتی الموت تموتوا بالفتن

95.9                                    همچنان مُرد و، شكم بالا فکند                           آب گه بردش نشیب و، گه بلند

95.10                             هر یكی ز آن قاصدان بس غصه بُرد                  كه دریغا ماهی مهتر بمُرد

95.11                             شاد میشد او از آن گفت و دریغ                         پیش رفت این بازی ام، رَستم ز تیغ

95.12                             پس گرفتش یك صیاد ارجمند                            بر سرش تف كرد و بر خاكش فکند

95.13                             غلط غلطان رفت پنهان اندر آب                        ماند آن دیگر، همی كرد اضطراب

95.14                             از چپ و از راست میجست آن سلیم                   تا به جهد خویش برهاند گلیم

95.15                             دام افكندند و اندر دام ماند                                احمقی او را در آن آتش نشاند

95.16                             بر سر آتش، به پشت تابه ای                             با حماقت گشت او هم خوابه ای

95.17                             او همی جوشید از تف سعیر                             عقل می گفتش: أ لم یاتك نذیر

95.18                             او همی گفت از شكنجه و از بلا                        همچو جان كافران: قالُوا بلی

95.19                             باز می گفت او كه: گر این بار من                     وا رهم زین محنت گردن شكن

95.20                             من نسازم جز به دریائی وطن                           آب گیری را نسازم من سكن

95.21                             آبِ بی حد جویم و ایمن شوم                             تا ابد در امن و صحت میروم

95.22                             * همچنین میکرد با خود نذرها                         کز چنین ورطه اگر یابم رها

95.23                             * دامن عاقل بگیرم روز و شب                        تا نیفتم در چنین رنج و تعب

 

96. بیان آنكه عهد كردن احمق وقت گرفتاری و ندم هیچ وفایی ندارد كه وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ، چون صبح كاذب وفا ندارد

96.1                                    عقل می گفتش: حماقت با تو هست                     با حماقت، عهد را آید شكست

96.2                                    عقل را باشد وفای عهدها                                 تو نداری عقل، رو ای خربَها

96.3                                    عقل را یاد آید از پیمان خَود                             پردۀ نسیان بدراند خِرَد

96.4                                    چونكه عقلت نیست، نسیان میر ِ توست                دشمن و باطل كن ِ تدبیر توست

96.5                                    از كمی عقل، پروانۀ خسیس                             یاد نارد ز آتش و سوز و حسیس

96.6                                    چونكه پرش سوخت، توبه میكند                        آز و نسیانش بر آتش میزند

96.7                                    ضبط و درك و حافظی و یادداشت                     عقل را باشد، كه عقل آن را فراشت

96.8                                    چونكه گوهر نیست، تابش چون بود؟                  بی مذكر خود ایابش چون بود ؟

96.9                                    این تمنا هم ز بی عقلی اوست                           كه نبیند كان حماقت را چه خوست

96.10                             آن ندامت از نتیجۀ رنج بود                              نی ز عقل ِ روشن ِ چون گنج بود

96.11                             چونكه شد رنج، آن ندامت شد عدم                      می نیرزد خاك، آن توبه و ندم

96.12                             آن ندم، از ظلمت غم بست بار                           پس كلام اللیل یمحوه النهار

96.13                             چون برفت آن، ظلمت غم گشت، خَوش               هم رود از دل نتیجه و زاده اش

96.14                             میكند او توبه و، پیر خرد                                 بانگ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا میزند

 

97. در بیان آنكه وهم قلبِ عقل است، و ستیزۀ اوست، بدو ماند و او نیست

97.1                                    عقل ضدِ شهوت است، ای پهلوان                      آنكه شهوت می تند، عقلش مخوان

97.2                                    وهم خوانش آنكه شهوت را گداست                    وهم، قلب و، نقد، زر عقلهاست

97.3                                    بی محك پیدا نگردد وهم و عقل                         هر دو را سوی محك  ُكن، زود نقل

97.4                                    این محك قرآن و حال انبیا                                چون محك مر قلب را گوید: بیا

97.5                                    تا ببینی خویش را، ز آسیبِ من                         كه نه ای اهل ِ فراز و شیب ِ من

97.6                                    عقل را، گر َاره ای سازد دو نیم                        همچو زر باشد در آتش او بسیم

 

98.  مجاوبات موسی علیه السلام كه صاحب عقل بود با فرعون كه صاحب وهم بود

98.1                                    وهم، مر فرعون عالم سوز را                           عقل، مر موسای جان افروز را

98.2                                    رفت موسی بر طریق نیستی                             گفت فرعونش: بگو تو كیستی ؟

98.3                                    گفت: من عقلم، رسول ذو الجلال                       حجة الله ام، امان از هر ضلال

98.4                                    گفت: نی، خامش، رها كن های و هو                 نسبت و نام قدیمت را بگو

98.5                                    گفت موسی: نسبتم از خاكدانش                         نام ِ اصلم "كمترین بندگانش"

98.6                                    بنده زادۀ آن خداوند مجید                                 زاده از پشتِ جواریّ و عبید

98.7                                    نسبتِ اصلم، ز خاك و آب و گِل                        آب و گِل را داد یزدان، جان و دل

98.8                                    مرجع این جسم ِ خاكم هم، به خاك                      مرجع تو هم به خاك، ای سهمناك

98.9                                    اصل ما و، اصل جملۀ سركشان                        هست از خاكی و آن را صد نشان

98.10                             نی مدد از خاك می گیرد تنت ؟                         از غذای خاك پیچد گردنت ؟

98.11                             چون رود جان، می شود او باز خاك                  اندر آن گور ِ مخوفِ سهمناك

98.12                             این من و مائی تو، و اشباهِ تو                            خاك گردند و نماند جاهِ تو

98.13                             گفت: غیر این نسَب، نامیت هست                      مر تو را آن نام خود اولی تر است

98.14                             بندۀ فرعون و بندۀ بندگانش                              كه از او پرورد اول جسم و جانش

98.15                             بندۀ یاغی و طاغی ظلوم                                  زین وطن بگریخته از فعل ِ شوم

98.16                             خونی و غداری و حق ناشناس                          هم بر این اوصاف خود میكن قیاس

98.17                             در غریبی، خوار و، درویش و، خلـَق                 كه ندانستی سپاس ما و حق

98.18                             گفت: حاشا كه بود با آن ملیك                            در خداوندی كس ِ دیگر شریك

98.19                             واحد اندر مُلك و، او را یار نی                          بندگانش را جز او سالار نی

98.20                             نیست خلقش را دگر كس مالكی                         شركتش دعوی كند؟ جز هالكی؟

98.21                             نقش او كردست و، نقاش ِ من اوست                  غیر اگر دعوی كند، او ظلم جوست

98.22                             تو نتانی ابروی من ساختن                               چون توانی جان من بشناختن ؟

98.23                             بلكه آن غدار و، آن طاغی توئی                        لاف شرکت میزنی، یاغی توئی

98.24                             گر بكشتم من عوانی را به سهو                         نی برای نفس كشتم، نی به لهو

98.25                             من زدم مُشتی و ناگاه او فِتاد                             آنكه جانش خود نبُد، جانی بداد

98.26                             من سگی  ُكشتم، تو مُرسل زادگان                      صد هزاران طفل ِ بی جرم و زیان

98.27                             كشته ای و خونشان در گردنت                          تا چه آید بر تو زین خون خوردنت ؟

98.28                             كشته ای  ُذریّت یعقوب را                               بر امید قتل ِ من مطلوب را

98.29                             كوری تو، حق مرا خود بر گزید                       سرنگون شد آنچه نفست میپزید

98.30                             گفت: اینها را بهل، بی هیچ شك                         این بود حق من و نان و نمك ؟

98.31                             كه مرا پیش حشر خواری كنی ؟                        روز روشن بر دلم تاری كنی ؟

98.32                             گفت: خواری قیامت صعب تر                          گر نداری پاس من در خیر و شر

98.33                             زخم كیكی را نمی تانی كشید                             زخم ماری را تو چون خواهی چشید ؟

98.34                             ظاهرا ً كار تو ویران میكنم                              لیك خاری را گلستان میكنم

 

99. بیان آنكه عمارت در ویرانیست و جمعیت در پراكندگی و درستی در شكستگیست و مراد در بیمرادی و وجود در عدم و علی هذا بقیه الاضداد و الازواج

99.1                                    آن یكی آمد زمین را می شكافت                         ابلهی فریاد كرد و بر نتافت

99.2                                    كاین زمین را از چه ویران میكنی ؟                   میشكافی و پریشان میكنی ؟

99.3                                    گفت: ای ابله، بُرو، بر من مران                        تو عمارت، از خرابی باز دان

99.4                                    كی شود گلزار و گندم زار این ؟                        تا نگردد زشت و ویران این زمین

99.5                                    كی شود بستان و كشت و برگ و بر ؟                تا نگردد نظم او زیر و زبر

99.6                                    تا نبشكافی به نِشتر ریش را                              كی شود آن ریش به ؟  ای اوستا

99.7                                    تا نسوزد خِلطهایت از دوا                                كی رود سوزش؟ كجا یابد شفا؟

99.8                                    پاره پاره كرده درزی جامه را                          كس زند آن درزی علامه را ؟

99.9                                    كه چرا این اطلس بگزیده را ؟                          بر دریدی، چه كنم بدریده را ؟

99.10                             هر بنای كهنه كابادان كنند                                نی كه اول كهنه را ویران كنند ؟

99.11                             همچنین نجّار و حداد و قصاب                          هستشان پیش از عمارتها خراب

99.12                             آن هلیله، و آن بلیله كوفتن                                ز آن تلف، گردند معموری تن

99.13                             تا نكوبی گندم اندر آسیا                                    كی شود آراسته ز آن خوان ما ؟

99.14                             آن تقاضا كرد آن نان و نمك                             كه ز شستت وارهانم، ای سمك

 

100. جواب دادن موسی علیه السلام فرعون را

100.1                             گر پذیری پندِ موسی، وارهی                            از چنین شستِ  بدِ  نامنتهی

100.2                             بس كه خود را كرده ای بندۀ هوا                       ِكرمكی را كرده ای تو اژدها

100.3                             اژدها را، اژدها آورده ام                                 تا به اصلاح آورم من دم به دم

100.4                             تا دم ِ آن، از دم ِ این بشكند                               مار من آن اژدها را بر كند

100.5                             گر رضا دادی، رهیدی از دو مار                      ور نه از جانت بر آرد آن دمار

100.6                             گفت: الحق، سخت  ُاستا جادوئی                        كه در افكندی به مَكر، اینجا دوئی

100.7                             خلق ِ یكدل را تو كردی دو گروه                       جادوئی رخنه كند در سنگ و كوه

 

101. نفی کردن موسی علیه السلام جادوئی را از خود

101.1                             گفت: هستم غرق پیغام خدا                               جادوئی كه دید با نام خدا ؟

101.2                             غفلت و كفر است مایۀ جادوئی                         مشعلۀ دین است جان موسوی

101.3                             من به جادویان چه مانم ای وقیح ؟                     كاز دَمَم پُر رشك میگردد مسیح

101.4                             من به جادویان چه مانم ای جنب ؟                     كه ز جانم نور میگیرد كتب

101.5                             * من به جادویان چه مانم ای خبیث ؟                 کز خدا نازل شود بر من حدیث

101.6                             چون تو با پَر هوا بر میپری                             لا جرم بر من گمان بد میبری

101.7                             هر كه را افعال دام و دَد بود                             بر كریمانش گمان ِ بد بود

101.8                             چون تو جزو عالمی پس ای مهین                      كلّ آن را همچو خود بینی یقین

101.9                             چون تو بر گردی و، بر گردد سرت                   خانه را گردنده بیند منظرت

101.10                      ور تو در كشتی روی بر یَم روان                      ساحل یَم را همی بینی دوان

101.11                      گر تو باشی تنگدل از ملحمه                             تنگ بینی جَوّ ِ دنیا را همه

101.12                      ور تو خوش باشی به كام دوستان                      این جهان بنمایدت چون بوستان

101.13                      ای بسا كس رفته تا شام و عراق                        او ندیده هیچ، جز كفر و نفاق

101.14                      وی بسا كس رفته تا هند و هری                        او ندیده جز مگر بیع و شری

101.15                      وی بسا كس رفته تركستان و چین                      او ندیده هیچ جز مكر و كمین

101.16                      * طالب هر چیز، ای یار رشید                         جز همان چیزی که میجوید ندید

101.17                      چون ندارد مدركی جز رنگ و بو                      جملۀ اقلیمها را گو بجو

101.18                      گاو در بغداد آید ناگهان                                   بگذرد از این سران تا آن سران

101.19                      از همه عیش و خوشیها و مزه                           او نبیند غیر قشر خربزه

101.20                      كه بود افتاده در ره، یا حشیش                           لایق سیران گاوی یا خریش

101.21                      خشك بر میخ طبیعت چون قدید                          بستۀ اسباب و جانش لا یزید

101.22                      و آن فضای خرق اسباب و علل                        هست ارض الله، ای صدر ِ اجل

101.23                      هر زمان مبدل شود چون نقش جان                    نو به نو بیند جهانی در عیان

101.24                      گر بود فردوس و  َانهار ِ بهشت                        چون فسردۀ یك صفت شد، گشت زشت

 

102. بیان آنكه هر حس مُدرك را از آدمی نیز مُدركاتی دیگر است كه از مُدركات آن حس دیگر بی خبر است. چنانكه هر پیشه ور استاد اعجمی كار آن استاد دیگر پیشه ور است و بی خبری او از آنكه وظیفۀ او نیست دلیل نكند كه آن مدركات نیست، اگر چه به حكم حال منكر بود آنرا اما از منكری او اینجا جز بیخبری نمیخواهیم در این مقام

102.1                             چنبرۀ دیدِ جهان، ادراك توست                          پردۀ پاكان، حس ِ ناپاكِ توست

102.2                             مدتی حس را بشو ز آب عیان                           این چنین دان جامه شوئی صوفیان

102.3                             * ای ز غفلت از سبب تو بی خبر                      بندۀ اسباب گشتستی، تو خر

102.4                             * لاجرم اعمی دل و سرگشته ای                       مضطرب احوال و مضطر گشته ای

102.5                             * چشم بگشا و مسبب را نگر                           تا شوی فارغ ز اسباب نظر

102.6                             چون شدی تو پاك، پرده بر كند                          جان پاكان، خویش برتو میزند

102.7                             جمله عالم، گر بود نور و صور                        چشم را، باشد از آن خوبی خبر

102.8                             چشم بستی، گوش می آری به پیش                     تا نمائی زلف و رخسارۀ بُتیش

102.9                             گوش گوید: من به صورت نگروم                     صورت ار بانگی زند، من بشنوم

102.10                      * گوش گوید: من به صورت ننگرم                   حسّ ِ چشم است آن، ز دیدن قاصرم

102.11                      عالمم من، لیك اندر فن ِ خویش                          فن من، جز حرف و صوتی نیست بیش

102.12                      هین بیا، بینی، ببین این خوب را                        نیست بینی در خور، این مطلوب را

102.13                      گر بود مشك و گلابی، بو برم                           فن من این است و علم و مخبرم

102.14                      كی ببینم من رخ ِ آن سیم ساق ؟                         هین مكن تكلیف ما لیس یطاق

102.15                      باز، حس كژ نبیند، غیر كژ                              خواه كژ غژ پیش او، یا راست غژ

102.16                      چشم ِ احول، از یكی دیدن یقین                          ناظر شرک است، نه توحید بین

102.17                      تو كه فرعونی همه مكری و زرق                     مر مرا از خود نمی دانی تو فرق

102.18                      منگر از خود، در من، ای كژ باز تو                  تا یكی تو را، نبینی تو، دو تو

102.19                      بنگر اندر من، ز من، یك ساعتی                        تا ورای كون بینی ساحتی

102.20                      وا  رهی از تنگی و، از ننگ و نام                     عشق اندر عشق بینی، والسلام

102.21                      پس بدانی، چونكه رستی از بدن                         گوش و بینی، چشم می داند شدن

102.22                      راست گفتست آن شه شیرین زبان                      چشم گردد مو به موی عارفان

102.23                      جسم را چشمی نبود اول یقین                            در رحم بود او جنین ِ گوشتین

102.24                      علت دیدن مدان پیه، ای پسر                             ور نه، خواب اندر، ندیدی كس صور

102.25                      آن پری و دیو می بیند شبیه                              نیست اندر دیدگان هر دو پیه

102.26                      نور را با پیه خود نسبت نبود                            نسبتش بخشید خلاق ودود

102.27                      آدم است از خاك، كی ماند به خاك ؟                   جنی است از نار، بی هیچ اشتراك

102.28                      نیست خود مانند آتش آن پری                            گر چه اصلش اوست، چون می بنگری

102.29                      مرغ از باد است، كی ماند به باد ؟                     نامناسب را، خدا نسبت بداد

102.30                      نسبت این فرعها با اصلها                                هست بی چون، گر چه دادش وصلها

102.31                      آدمی چون زادۀ خاك و هباست                          این پسر را با پدر نسبت كجاست ؟

102.32                      نسبتی گر هست، مخفی از خرد                         هست بی چون و، خرد كی پی برد ؟

102.33                      باد را بی چشم، اگر بینش نداد                           فرق چون میكرد اندر قوم عاد ؟

102.34                      چون همی دانست مومن از عدو ؟                      چون همی دانست می را از كدو ؟

102.35                      آتش ِ نمرود را گر چشم نیست                           با خلیلش چون تجشم كردنیست ؟

102.36                      گر نبودی نیل را آن نور و دید                          از چه قبطی را ز سبطی می گزید ؟

102.37                      گر نه كوه و سنگ با دیدار شد                          پس چرا داود را او یار شد ؟

102.38                      این زمین را گر نبودی چشم جان                       از چه قارون را فرو خورد آن چنان ؟

102.39                      گر نبودی چشم، دل ِ حنانه را                           چون بدیدی هجر آن فرزانه را ؟

102.40                      سنگ ریزه گر نبودی دیده ور                           چون گواهی دادی اندر مشت در ؟

102.41                      ای خرد، بر كش تو پر و بالها                           سوره بر خوان، زلزلت زلزالها

102.42                      در قیامت این زمین بر نیك و بَد                         كی ز نادیده گواهیها دهد ؟

102.43                      كی تحدث حالها و اخبارها ؟                             تظهر الارض لنا اسرارها

102.44                      این فرستادن مرا پیش تو میر                            هست بُرهانی كه شد مرسل خبیر

102.45                      كاین چنین دارو، چنان ناسور را                        هست در خور، از پی میسور را

102.46                      واقعاتی دیده بودی پیش از این                          كه خدا خواهد مرا كردن گزین

102.47                      من عصا و نور بگرفته به دست                        شاخ ِ گستاخ ِ تو را خواهم شكست

102.48                      * واقعات سهمگین از بهر این                           گونه گونه مینمودت رب دین

102.49                      * در خور سرّ ِ بَد و طغیان تو                          تا بدانی كاوست در خورد آن تو

102.50                      تا بدانی كاو حكیم است و خبیر                          مصلح ِ امراض ِ درمان ناپذیر

102.51                      تو به تاویلات می گشتی از آن                          كور و كر، كاین هست از خوابِ گران

102.52                      و آن طبیب و آن منجم در لمع                           دید تعبیرش بپوشید از طمع

102.53                      گفت: دور از دولت و از شاهی ات                    كه در آید غصه در آگاهی ات

102.54                      از غذای مختلف یا از طعام                              طبع شوریده همی بیند منام

102.55                      زانكه دید او كه نصیحت جو،  نه ای                  تند و خونخواری و، مسكین خو، نه ای

102.56                      پادشاهان خون كنند از مصلحت                        لیك رحمتشان فزون است از عنت

102.57                      شاه را باید كه باشد خوی رب                           رحمت او سبق دارد بر غضب

102.58                      نی غضب غالب بود مانند دیو                          بی ضرورت خون كند از بهر ریو

102.59                      نی حلیمیّ ِ مخنث وار نیز                                كه شود زن روسپی ز آن و كنیز

102.60                      دیو خانه، كرده بودی سینه را                           قبله ای سازیده بودی كینه را

102.61                      شاخ ِ تیزت، بس جگرها را كه خَست                  نك عصایم شاخ ِ شوخت را شكست

 

103. حمله بردن این جهانیان بر آن جهانیان و تاخت بردن تا سینور ذر و نسل كه سر حد غیب است و غفلت ایشان از كمین كه چون غازی به غزا نرود كافر تاختن آورد

103.1                             حمله بردند اسپه جسمانیان                                جانب قلعه و دژ روحانیان

103.2                             تا فرو گیرند بر در بندِ غیب                             تا كسی ناید از آن سو پاك جیب

103.3                             غازیان حملۀ غزا چون كم برند                         كافران بر عكس حمله آورند

103.4                             غازیان ِ غیب، چون از حِلم خویش                     حمله ناوردند بر تو زشت كیش

103.5                             حمله بردی سوی در بندان ِ غیب                       تا نیایند این طرف مردان ِ غیب

103.6                             چنگ در صلب و رحمها در زدی                      تا كه شارع را بگیری، از بدی

103.7                             چون بگیری شه رَهی كه ذو الجلال                   بر گشادست از برای انتسال

103.8                             سد شدی در بندها را، ای لجوج                         كوری تو، كرد سرهنگی خروج

103.9                             نك منم سرهنگ و، هنگت بشكنم                        نك به نامش نام و ننگت بشكنم

103.10                      تو هلا در بندها را سخت بند                             چند گاهی بر سبال خود بخند

103.11                      سبلتت را بر كند یك یك، قدر                             تا بدانی "كالقدر یعمی الحذر"

103.12                      سبلت تو تیزتر، یا آن ِ عاد ؟                             كه همی لرزید از دمشان بلاد

103.13                      تو ستیزه روی تر، یا آن ثمود ؟                         كه نیامد مثل ایشان در وجود

103.14                      صد از اینها گر بگویم، تو كری                        بشنوی و، ناشنوده آوری

103.15                      توبه كردم از سخن كانگیختم                             بی سخن من داروت آمیختم

103.16                      كه نهم بر ریش خامت تا پزد                            یا بسوزد ریش خامت، تا ابد

103.17                      تا بدانی كاو خبیر است، ای عدو                        میدهد هر چیز را در خوردِ او

103.18                      كی نکو كردی و، كی كردی تو شر ؟                 كه ندیدی لایقش در پی اثر

103.19                      كی فرستادی دمی بر آسمان ؟                           نیكئی كز پی نیامد مثل آن

103.20                      گر مراقب باشی و بیدار تو                              هر دمی بینی جزای کار، تو

103.21                      چون مراقب باشی و گیری رسن                       حاجتت ناید، قیامت آمدن

103.22                      آنكه رمزی را بداند او صحیح                           حاجتش ناید كه گویندش صریح

103.23                      این بلا از كودنی آید تو را                                كه نكردی فهم ِ نكته و رمزها

103.24                      از بدی، چون دل سیاه و تیره شد                       فهم كن، اینجا نشاید خیره شد

103.25                      ور نه خود تیری شود آن تیرگی                        در رسد در تو جزای خیرگی

103.26                      ور نیاید تیرت، از بخشایش است                       نه پی نادیدن آلایش است

103.27                      هین مراقب باش گر دل بایدت                           كز پی هر فعل چیزی زایدت

103.28                      ور ازین افزون تو را همت بود                         از مراقب كار بالاتر رود

 

104. بیان آنكه تن خاكی آدمی، همچون آهن نیكو جوهر، قابل آیینه شدن است، تا در او، هم در دنیا، بهشت و دوزخ و قیامت و غیر آن معاینه بنماید نه بر طریق خیال

104.1                             پس چو آهن، گرچه تیره هیكلی                         صیقلی كن، صیقلی كن، صیقلی

104.2                             تا دلت آیینه گردد پُر صور                               اندر او، هر سو، ملیحی سیم بَر

104.3                             آهن ار چه تیره و بی نور بود                           صیقلی، آن تیرگی از وی زدود

104.4                             * صیقلی دید آهن و، خوش كرد رو                   تا كه صورتها توان دید اندر او

104.5                             گر تن خاكی غلیظ و تیره است                          صیقلش كن، زآنكه صیقل گیره است

104.6                             تا در او اشكال غیبی رو دهد                            عكس حوری و ملك در وی جهد

104.7                             صیقل عقلت بدان دادست حق                           كه بدان روشن شود دل را ورق

104.8                             صیقلی را بسته ای، ای بی نماز                        و آن هوا را كرده ای دو دست باز

104.9                             گر هوا را بند بنهاده شود                                 صیقلی را دست بگشاده شود

104.10                      آهنی، كایینۀ غیبی بُدی                                    جمله صورتها در او مرسل شدی

104.11                      تیره كردی، زنگ دادی در نهاد                        این بود "یسعون فی الارض الفساد"

104.12                      تا كنون كردی چنین، اكنون مكن                        تیره كردی آب، از این افزون مكن

104.13                      برمشوران، تا شود این آب صاف                      و اندر او بین ماه و اختر در طواف

104.14                      زآنكه مردم هست همچون آبِ جو                      چون شود تیره، نبینی قعر او

104.15                      قعر جو، پُر گوهر است و پُر ز دُر                     هین مكن تیره، كه هست آن صاف و حر

104.16                      جان مردم هست مانند هوا                                چون به  َگرد آمیخت، شد پردۀ سما

104.17                      مانع آید او ز دید آفتاب                                    چونكه  َگردش رفت، شد صافی و ناب

104.18                      * حاصل آنکه کم مکن ای بی سرور                  صیقلی، والله اعلم بالصدور

 

105. باز گفتن موسی علیه السلام، اسرار فرعون را، و واقعات او را ظهر الغیب، تا به خبیری حق ایمان آورد یا گمان برد

105.1                             با كمال تیرگی، حق واقعات                              مینمودت تا روی راه نجات

105.2                             ز آهن تیره، به قدرت مینمود                            واقعاتی كه در آخر خواست بود

105.3                             تا كنی كمتر تو آن ظلم و بدی                           آن همی دیدی و بدتر میشدی

105.4                             نقشهای بد که در خوابت نمود                           میرمیدی ز آن و، آن نقش تو بود

105.5                             همچو آن زنگی، كه در آیینه دید                        روی خود را زشت و، بر آیینه رید

105.6                             كه: چو زشتی، لایق اینی و بس                         زشتیم آن ِ تو است، ای كور ِ خس

105.7                             این جفا، بر روی زشتت میكنی                         نیست بر من، زآنكه هستم روشنی

105.8                             گاه میدیدی لبانت سوخته                                  گه دهان و چشم ِ تو بر دوخته

105.9                             گاه حیوانی به قصدت آمده                               گه سَر ِ خود را به دندان ِ دَدِه

105.10                      گه نگون اندر میان آب ریز                              گه غریق ِ سیل ِ خون آمیز ِ تیز

105.11                      * گه ز بامی اوفتاده، گشته پست                        گاه در اشکنجه و، بسته دو دست

105.12                      * گاه دیده خویش، در زنجیر و غل                    گاه بر مغزت زدندی، چون دُهل

105.13                      گه ندات آمد از این چرخ ِ نقی                           كه شقییّ و شقییّ و شقی

105.14                      گه ندات آمد صریحا ً از جبال                           كه برو، هستی ز "اصحابِ الشمال"

105.15                      گه ندا می آمدت از هر جماد                             "تا ابد فرعون در دوزخ فتاد"

105.16                      * گه خطاب آمد تو را از هر نبات                     "گشت مطرودِ ابد فرعون ِ مات"

105.17                      زین بترها كه نمیگویم ز شرم                           تا نگردد طبع معكوس تو گرم

105.18                      اندكی گفتم به تو، ای ناپذیر                              ز اندكی دانی كه هستم من خبیر

105.19                      خویشتن را كور میكردی و مات                        تا نیندیشی ز خواب و واقعات

105.20                      چند بگریزی؟ نك آمد پیش تو                            كوری ادراكِ  مكر اندیش تو

105.21                      هین مكن زین پس، فراگیر احتراز                      كه ز بخشایش در ِ توبه ست باز

 

106. بیان آنكه: در ِ توبه باز است

106.1                             توبه را از جانب مغرب دری                            باز باشد تا قیامت بر وری

106.2                             * تا ز مغرب بر زند سر آفتاب                         باز باشد آن در، از وی رو متاب

106.3                             هست جنت را ز رحمت هشت در                      یك در توبه است ز آن هشت، ای پسر

106.4                             آن همه، گه باز باشد، گه فراز                           و آن در توبه، نباشد جز كه باز

106.5                             هین غنیمت دار، در باز است زود                     رخت آنجا كش، به كوری حسود

106.6                             * پیش از آن کز قهر در بسته شود                     بعد از آن زاریّ تو کس نشنود

106.7                             * باز گرد از کفر و، این در باز یاب                  تا نگردی از شقاوت ردّ ِ باب

 

107. گفتن موسی علیه السلام فرعون را كه: از من یك پند قبول كن و چهار فضیلت، عوض بستان

107.1                             هین ز من بپذیر یك چیز و بیار                          پس ز من بستان عوض آن را چهار

107.2                             گفت: ای موسی، كدام است آن یكی ؟                  شرح كن با من از آن یك، اندكی

107.3                             گفت: آن یك، كه بگوئی آشكار                          كه خدائی نیست غیر از كردگار

107.4                             خالق افلاك و انجم بر علا                                مردم و دیو و پری و مرغ را

107.5                             خالق دریا و کوه و دشت و تیه                          مُلكت او بی حد و، او بی شبیه

107.6                             * حافظ هر چیز و هر کس هر مکان                  رازق هر جانور اندر جهان

107.7                             * هم نگهدارندۀ ارض و سما                            هم پدید آرندۀ  ُگل از گیا

107.8                             * مطلع او بر ضمیر بندگان                             حاکم و جبار بر گردن کشان

107.9                             * اوست بر هر پادشاهی پادشا                          حکم او را یفعل الله ما یشا

107.10                      گفت: ای موسی كدام است آن چهار ؟                 كه عوض بدهی مرا، بر گو، بیار

107.11                      تا بود كز لطفِ آن وعدۀ حسن                           سست گردد چهار میخ ِ كفر من

107.12                      بو كه ز آن خوش وعده های مغتنم                     بر گشاید قفل ِ كفر ِ صد مَنَم

107.13                      بو كه از تاثیر جوی انگبین                              شهد گردد در تنم، این زهر ِ كین

107.14                      یا ز عكس ِ جوی ِ آن پاكیزه شیر                       پرورش یابد دمی عقل اسیر

107.15                      یا بود كز عكس ِ آن جوهای خَمر                       مست گردم، بو برم از ذوق امر

107.16                      یا بود كز لطفِ آن جوهای آب                          تازگی یابد تن ِ شورۀ خراب

107.17                      شوره ام را سبزه ای پیدا شود                           خار زارم جنتِ ماوی شود

107.18                      بو كه از عكس بهشت و، چار جو                      جان شود از یاری حق، یار جو

107.19                      آنچنان كز عكس دوزخ گشته ام                         آتش و، در قهر حق آغشته ام

107.20                      * گه ز عكس نار ِ دوزخ، همچو مار                  گشته ام بر اهل جنت، زهر بار

107.21                      گه ز عكس جوشش آب حمیم                            آب ظلمم كرده خلقان را رمیم

107.22                      من ز عكس زمهریرم، زمهریر                         یا ز عكس آن سعیرم چون سعیر

107.23                      دوزخ درویش و مظلومم كنون                          وای آن كاو یابمش ناگه زبون

107.24                      * موسیا، باشد که بگشائیم در                           وز فضیلتهات گردم با خبر

107.25                      * موسیا، باشد که یابم مأمنی                            وا رهم از کثرت ما و منی

107.26                      * هین بگو با من، کدام است آن چهار ؟               که عوض خواهیم دادن، بر شمار

 

108. شرح كردن موسی علیه السلام آن چهار فضیلت را جهت پایمزد ایمان فرعون

108.1                             گفت موسی: كاولین آن چهار                            صحتی باشد تنت را پایدار

108.2                             این عللهائی كه در طب گفته اند                         دور باشد از تنت ای ارجمند

108.3                             ثانیا ً باشد تو را عمر دراز                               كه اجل دارد ز عمرت احتراز

108.4                             وین نباشد بعد عمر ِ مستوی                              كه به ناكام از جهان بیرون روی

108.5                             بلكه خواهان اجل، چون طفل شیر                      نه ز رنجی كان تو را دارد اسیر

108.6                             مرگ جو باشی، ولی نه از عجز و رنج              بلكه بینی در خرابِ خانه گنج

108.7                             پس به دست خویش گیری تیشه ای                     میزنی بر خانه بی اندیشه ای

108.8                             كه حجاب گنج بینی خانه را                              مانع صد خرمن، این یك دانه را

108.9                             پس در آتش افكنی این دانه را                           پیش گیری، پیشۀ مردانه را

108.10                      برکنی این خانۀ تن بی دریغ                              تا مهت آید برون از زیر ِ میغ

108.11                      ای به یك برگی، ز باغی مانده ای                      همچو كرمی، برگش از  َرز رانده ای

108.12                      * چون  َكرَم، این كِرم را بیدار كرد                   اژدهای جهل را این كِرم خَورد

108.13                      كِرم، كِرمی  شد پر از میوه و درخت                  این چنین تبدیل گردد نیك بخت

108.14                      خانه بر كن، كه از عقیق این یَمَن                       صد هزاران خانه شاید ساختن

 

109. تفسیر  ُكنتُ  كنزا مخفیا ً فاحببت ان اعرف

109.1                             گنج زیر خانه است و چاره نیست                      پس ز هدم خانه مندیش و مأیست

109.2                             كه هزاران خانه از یك نقد گنج                          میتوان کردن  عمارت بی ز رنج

109.3                             عاقبت این خانه خود ویران شود                       گنج از زیرش یقین عریان شود

109.4                             لیك آن ِ تو نباشد، ز آنكه روح                           مزد ویران كردن استش، آن فتوح

109.5                             چون نكرد آن كار، مزدش هست لا                    لَیسَ لِلْإِنْسان، إِلا ما سعی

109.6                             دست خائی بعد از آن تو: كای دریغ                    این چنین ماهی بُد اندر زیر میغ

109.7                             من نكردم آنچه گفتند از بهی                             گنج رفت و خانه و، دستم تهی

109.8                             * حایل گنج و حجاب، این خانه بود                    مانع صد خرمن، این یک دانه بود

109.9                             خانۀ اجرت گرفتی و  ِكری                              نیست ملك تو به بیعی یا شری

109.10                      این كری را مدت او تا اجل                              تا در این مدت كنی در وی عمل

109.11                      پاره دوزی میكنی اندر دكان                             زیر این دكان تو، پنهان، دو  كان

109.12                      هست این دكان كرائی، زود باش                       تیشه بستان و تكش را میخراش

109.13                      تا كه تیشه ناگهان بر  كان نهی                          از دكان و پاره دوزی وارهی

109.14                      پاره دوزی چیست؟ خوردِ آب و نان                   میزنی این پاره بر دلق ِ گران

109.15                      هر زمان می درَد این دلق ِ تنت                         پاره بر وی میزنی، زین خوردنت

109.16                      ای ز نسل پادشاه كامیار                                  با خود آ، زین پاره دوزی ننگ دار

109.17                      پاره ای بر كن از این قعر دكان                         تا بر آرد سَر به پیش تو،  دو  كان

109.18                      پیش از آن، كاین مهلتِ خانۀ كری                      آخر آید، بر نخورده، زو بری

109.19                      پس تو را بیرون كند صاحب دكان                     وین دكان را بر كند از روی كان

109.20                      تو ز حسرت گاه بر سر می زنی                        گاه ریش خام خود بر می كنی

109.21                      كای دریغا، آن ِ من بود این دكان                       كور بودم، بر نخوردم زین مكان

109.22                      * ای دریغا گنج را بگذاشتم                              آب حیوان را به خاک انباشتم

109.23                      ای دریغا، بودِ ما را، بُرد باد                            تا ابد یا حسرتا شد للعباد

109.24                      * ای دریغا، ای دریغا، ای دریغ                       ماه من پنهان بماند زیر میغ

 

110. غرّه شدن آدمی به ذكاوت و تصویرات طبع خویش و طلب ناكردن ِ علم غیب كه علم انبیا علیهم السلام است

110.1                             دیدم اندر خانه من نقش و نگار                          بودم اندر عشق ِ خانه، بی قرار

110.2                             * ماندم اندر خانه حیران و نزار                        لابد از معنی شدم من عور و زار

110.3                             * عشق خانه در دل من کار کرد                       لاجرم از گنج ماندم دور و فرد

110.4                             بودم از گنج نهانی بی خبر                               ور نه دستنبوی من بودی تبر

110.5                             آه، گر داد تبر را دادمی                                   این زمان غم را تبرّا دادمی

110.6                             چشم را بر نقش می انداختم                              همچو طفلان، عشقها می باختم

110.7                             * پس نكو گفت آن حكیم كامیار:                        كه تو طفلی، خانه پر نقش و نگار

110.8                             در الهی نامه بس اندرز كرد                             كه بر آر از دودمان خویش، گرد

110.9                             بس كن ای موسی، بگو وعدۀ سوم                     كه دل من ز اضطرابش گشت گم

110.10                      گفت موسی: آن سوم ملك دو تو                         دو جهانی خالص از خصم و عدو

110.11                      بیشتر ز آن ملك كاكنون داشتی                          كان بُد اندر جنگ و، این در آشتی

110.12                      آنكه در جنگت چنان مُلكی دهد                          بنگر اندر صلح، خوانت چون نهد

110.13                      آن كرم، كاندر جفا اینهات داد                           در وفا بنگر چه باشد افتقاد

110.14                      گفت ای موسی: چهارم چیست؟ زود                   باز گو، صبرم شد و، حرصم فزود

110.15                      گفت: چارم، آنكه مانی تو جوان                         موی همچون قیر و، رخ چون ارغوان

110.16                      رنگ و بو، در پیش ما، بس كاسد است               لیك تو پستی، سخن كردیم پست

110.17                      افتخار، از رنگ و بو و از مكان                       هست شادی و فریب كودكان

 

111. بیان این خبر كه "كلموا الناس، علی قدر عقولهم، لا علی قدر عقولكم، حتی لا یكذب الله و رسوله"

111.1                             چونكه با كودك سر و كارم فتاد                         هم زبان كودكان باید گشاد

111.2                             كه بُرو كتاب، تا مرغت خرم                            یا مویز و جوز و فستق آورم

111.3                             جز شباب تن نمی دانی بگیر                             این جوانی را بگیر ای خر شعیر

111.4                             هیچ آژنگی نیفتد بر رُخَت                                تازه ماند آن شباب فرّخت

111.5                             نی نشان پیریت آید به رو                                 نی قدِ چون سرو ِ تو گردد دو تو

111.6                             نی شود زور ِ جوانی از تو كم                          نی به دندانها خللها، یا الم

111.7                             نه كمی در شهوت و طمث و  ِبعال                     كه زنان را آید از ضعفت ملال

111.8                             * نه شود مویت سفید و پشت خم                       لیک خوشتر لحظه لحظه، دم به دم

111.9                             آنچنان بگشایدت فرّ ِ شباب                               كه گشود آن مژده بر عكاشه باب

 

112. قوله علیه السلام "من بشرنی بخروج الصفر، بشرته بالجنة"

112.1                             احمدِ آخر زمان را انتقال                                 در ربیع ِ اول آید بی جدال

112.2                             چونکه واقف شد دلش از وقتِ نقل                     عاشق آن وقت گردید او به عقل

112.3                             چون صفر آمد، بشد شاد از صفر                      كه پس ِ این ماه  می سازم سفر

112.4                             هر شبی تا روز، زین شوق هدی                       او رفیق راه اعلی میزدی

112.5                             گفت: هر كس كه مرا مژده دهد                         چون صفر پای از جهان بیرون نهد

112.6                             كه صفر بگذشت و، شد ماه ربیع                       مژده ور باشم مر او را و شفیع

112.7                             * چون صفر بر بست بار و، ماهِ نو                   گشت پیدا بر فلک با تاب و ضو

112.8                             گفت: عكاشه صفر بگذشت و رفت                    گفت: كه جنت تو را، ای شیر ِ زفت

112.9                             * دیگری آمد كه: بگذشت این صفر                   گفت: عكاشه ببرد از مژده بر

112.10                      پس رجال، از نقل عالم شادمان                         و ز بقایش شادمان این كودكان

112.11                      چونكه آبِ خوش ندید آن مرغ ِ كور                    پیش او كوثر نماید آبِ شور

112.12                      همچنین موسی كرامت می شمرد                       * هم بدینسان بی قدم ره می سپرد

112.13                      كه نگردد صاف اقبال تو درد                           * هم نگردد الطس بخت تو برد

112.14                      * هر چه خواهی یابی از بختِ جوان                  شادمان مانی، نگردی ناتوان

112.15                      گفت: احسنتُ،  نكو گفتی، ولیك                         تا كنم من مشورت با یار ِنیك

 

113. مشورت كردن فرعون با آسیه در ایمان آوردن به موسی علیه السلام

113.1                             باز گفت او این سخن با آسیه                             گفت: جان افشان بر این، ای دل سیَه

113.2                             بس عنایتهاست متن این مقال                            زود دریاب ای شه نیكو خصال

113.3                             وقت كِشت آمد، زهی پُر سود كِشت                    این بگفت و گریه كرد و گرم گشت

113.4                             بر جهید از جا و گفتا: بخّ لك                             آفتابی تاج گشتت ای كلك

113.5                             عیبِ   َكل را خود بپوشاند كلاه                         خاصه چون باشد  ُكله خورشید و ماه

113.6                             هم در آن مجلس كه بشنیدی تو این                     چون نگفتی آری و صد آفرین ؟

113.7                             این سخن در گوش ِ خورشید ار شدی                  سر نگون بر بوی این زیر آمدی

113.8                             هیچ میدانی چه وعده ست و چه داد ؟                  می كند ابلیس را حق افتقاد

113.9                             چون بدین لطف آن كریمت باز خواند                 ای عجب! چون زهره ات بر جای ماند؟

113.10                      زهره ات ندرید؟ تا ز آن زهره ات                     میرسیدی در هر دو عالم بهره ات

113.11                      زهره ای، كز بهر حق او بر درد                       چون شهیدان از دو عالم بر خورد

113.12                      غافلی هم حكمت است و نعمت است                   تا نپرد زود سرمایه ز دست

113.13                      غافلی هم حكمت است و این عمی                      تا بماند، لیك تا این حد چرا ؟

113.14                      لیك نی چندان كه ناسوری شود                          زهر ِ جان و عقل رنجوری شود

113.15                      خود كه یابد این چنین بازار را ؟                        كه به یك  ُگل میخری گلزار را

113.16                      دانه ای را، صد درختستان عوض                     حبه ای را آمدت صد كان عوض

113.17                      كان لله، دادن آن حبه است                                تا كه "كان الله له" آید به دست

113.18                      زانكه این هوی ضعیف بی قرار                        هست شد ز آن هوی ربّ پایدار

113.19                      هوی فانی چونكه خود با او سپرد                      گشت باقی دائم و هرگز نمرد

113.20                      همچو قطرۀ خائف از باد و، ز خاك                    كه فنا گردد بدین هر دو هلاك

113.21                      چون به اصل خود، كه دریا بود جَست                از تف خورشید و باد و خاك رست

113.22                      ظاهرش گم گشت در دریا، ولیك                       ذات او معصوم و پا بر جا و نیك

113.23                      هین بده ای قطره، خود را بی ندم                      تا بیابی در بهای قطره، یم

113.24                      هین بده ای قطره، خود را این شَرَف                  در كف دریا شو، ایمن از تلف

113.25                      خود كه را آمد چنین دولت به دست؟                   قطره را، بحری تقاضاگر شدست

113.26                      چون تقاظا میکند دریا تو را                             پس چه اِستادی و در ماندی؟ هلا

113.27                      الله الله، زود بفروش و بخر                              قطره ای ده، بحر پُر گوهر ببر

113.28                      الله الله، هیچ تاخیری مكن                                 كه ز بحر لطف آمد این سخُن

113.29                      * الله الله زود بشتاب و بجو                              چونکه بحر رحمت است، این نیست جو

113.30                      * الله الله، گوی شو، بی دست و پا                      تا شود چوگان موسی پا تو را

113.31                      * الله الله تو گمان ِ بَد مبر                                 بر چنین انعام عام، ای بیخبر

113.32                      * الله الله زود دریاب ای فتی                            تا نگردی در غلط بینی فنا

113.33                      * الله الله ترک کن هستی خَود                           چونکه خواندستت برو ای معتمد

113.34                      * الله الله زود تر، تعجیل کن                             بر فروز از این اشارت، بی سُخُن

113.35                      * الله الله تا کنون کج باختی                              گردن اندر معصیت افراختی

113.36                      * الله الله چون عنایت در رسید                          بی توقف در وی آمیز، ای عنید

113.37                      * الله الله، چونکه عصیانهای تو                        درنمیمالد به رویت، شکر گو

113.38                      * الله الله چون ز فضلت راه داد                         سر به خاک پای او باید نهاد

113.39                      * الله الله با چنین کفر دو تو                              چون قبولت میکند اکرام او؟

113.40                      لطف اندر لطف این گم میشود                           كاسفلی بر چرخ هفتم میرود

113.41                      هین كه یك بازی فتادت، بوالعجب                      هیچ طالب این نیابد در طلب

113.42                      * درپذیر این چار خلعت، زود زود                    تا ببینی در عوض صد عزّ و سود

113.43                      گفت: با هامان بگویم ای ستیر                           شاه را لازم بود رأی وزیر

113.44                      گفت: با هامان مگو این راز را                         كور كمپیری چه داند باز را ؟

 

114. قصۀ باز پادشاه و كمپیر زن

114.1                             باز ِ اسپیدی به كمپیری دهی                             او ببُرد ناخنش بهر ِ بَهی

114.2                             ناخنی كه اصل كار است و شكار                       كور كمپیرك ببرد كور وار

114.3                             كه: كجا بودست مادر تا تو را                           ناخنان زین سان دراز است؟ ای كیا

114.4                             ناخن و منقار و پرّش را بُرید                            وقتِ مهر این میكند زال ِ پلید

114.5                             چونكه تتماجش دهد، او كم خورد                       خشم گیرد، مهرها را بر درد

114.6                             كه: چنین تتماج پختم بهر تو                              تو تكبر می نمایی و عتو ؟

114.7                             تو سزائی در همان رنج و بلا                           نعمت و اقبال كی سازد تو را ؟

114.8                             آب تتماجش دهد: كاین را بگیر                          گر نمی خواهی كه نوشی ز آن فطیر

114.9                             آب تتماجش نگیرد طبع ِ باز                             زال بترنجد، شود خشمش دراز

114.10                      از غضب آن آش ِ سوزان بر سرش                    زن فرو ریزد، شود  َكل مغفرش

114.11                      اشك از آن چشمش فرو ریزد ز سوز                  یاد آرد لطف شاه با فروز

114.12                      ز آن دو چشم نازنین با دلال                             كه ز چهرۀ شاه دارد صد كمال

114.13                      چشم ِ "ما زاغش" شده پُر زخم ِ زاغ                   چشم نیك، از چشم بد، با درد و داغ

114.14                      چشم دریا بسطتی كز بسط او                            هر دو عالم می نماید تار مو

114.15                      گر هزاران چرخ در چشمش رود                      همچو چشمه پیش قلزم گم شود

114.16                      چشم بگذشته از این محسوسها                           یافته از غیب بینی بوسه ها

114.17                      خود نمی یابم یكی گوشی كه من                        نكته ای گویم از آن چشم حسن

114.18                      می چكید آن آب محمود جلیل                            می ربودی قطره اش را جبرئیل

114.19                      تا بمالد در پَر و منقار خویش                            گر دهد دستوری اش، آن خوب كیش

114.20                      باز گوید: خشم كمپیر ار فروخت                       فرّ و نور و صبر و علمم را نسوخت

114.21                      باز ِ جانم، باز صد صورت تند                         زخم بر ناقه، نه بر صالح زند

114.22                      صالح از یك دم كه آرد باشكوه                          صد چنان ناقه بزاید متن ِ كوه

114.23                      دل همی گوید: خموش و هوش دار                    ور نه درانید غیرت پود و تار

114.24                      غیرتش را هست صد حلم نهان                          ور نه سوزیدی به یك دم صد جهان

114.25                      نخوت شاهی گرفتش جای پند                           تا دل خود را، ز پند، او کرد  بَند

114.26                      * كه كنم با رای هامان مشورت                        كاوست پشتِ ملك و قطب مقدرت

114.27                      مصطفی را رای زن، صدیق ِ ربّ                     رای زن بو جهل را شد بو لهب

114.28                      عِرق جنسیت چنانش جذب كرد                         كان نصیحتها به پیشش گشت سرد

114.29                      جنس سوی جنس، صد پَرّه پَرَد                         بر خیالش بندها را بر درد

 

115. قصۀ آن زن كه طفل آن بر سر ناودان خزید و خطر افتادن بود و از علی مرتضی چاره جست

115.1                             یك زنی آمد به پیش مرتضی                             گفت: شد بر ناودان طفلی مرا

115.2                             گرش می خوانم، نمی آید به دست                      ور هلم ترسم كه افتد او به پست

115.3                             نیست عاقل، تا كه دریابد چو ما                         گر بگویم: كز خطر سوی من آ

115.4                             هم اشارت را نمیداند به دست                            ور بداند نشنود، این هم بَد است

115.5                             بس نمودم شیر و پستان را به او                        او همی گرداند از من چشم و رو

115.6                             از برای حق شمائید، ای مهان                           دستگیر این جهان و آن جهان

115.7                             زود درمان كن كه میلرزد دلم                           كه به درد از میوۀ دل بگسلم

115.8                             گفت: طفلی را بر آور هم به بام                         تا ببیند جنس خود را آن غلام

115.9                             سوی جنس آید سبك ز آن ناودان                        جنس بر جنس است، عاشق جاودان

115.10                      زن چنان كرد و، چو دید آن طفل او                   جنس خود، خوش خوش بدو آورد رو

115.11                      سوی بام آمد ز متن ناودان                               جاذب هر جنس را هم جنس دان

115.12                      غژغژان آمد به سوی طفل، طفل                       وارهید او از فتادن سوی سِفل

115.13                      ز آن شدستند از بشر پیغمبران                           تا به جنسیت رهند از ناودان

115.14                      پس، بشر فرمود خود را، مثلكم                         تا به جنس آیند و، كم گردند  ُگم

115.15                      زآنكه جنسیت، عجایب جاذبیست                        جاذبش جنس است هر جا طالبیست

115.16                      * عیسی و ادریس بر گردون شدند                     با ملایك چونكه هم جنس آمدند

115.17                      باز آن هاروت و ماروت از بلند                        جنس تن بودند، ز آن زیر آمدند

115.18                      * كافران هم جنس شیطان آمده                          جانشان شاگرد شیطانان شده

115.19                      صد هزاران خوی بد آموخته                            دیده های عقل و دل بر دوخته

115.20                      كمترین خو شان بُدستی این حسد                        آن حسد كه گردن ابلیس زد

115.21                      ز آن سگان آموخته حقد و حسد                         كه نخواهد خلق را ملك ابد

115.22                      هر كه را دید او كمال، از چپ و راست              از حسد قولنجش آمد، درد خاست

115.23                      زآنكه هر بد بختِ خرمن سوخته                        می نخواهد شمع كس افروخته

115.24                      هین كمالی دست آور، تا تو هم                          از كمال دیگران نفتی به غم

115.25                      از خدا می خواه دفع این حسد                            تا خدایت وارهاند زین جسد

115.26                      مر تو را مشغولئی بخشد درون                         كه نپردازی از آن سوی برون

115.27                      جرعۀ می را خدا آن میدهد                               كه بدو، مست از دو عالم میرهد

115.28                      خاصیت بنهاده در كفّ ِ حشیش                         كاو زمانی میرهاند از خودیش

115.29                      خواب را یزدان بدان سان می كند                      كز دو عالم فكر را بر می كند

115.30                      كرد مجنون را ز عشق ِ پوستی                         كاو بشناسد عدو از دوستی

115.31                      صد هزاران این چنین میدارد او                        كه بر ادراكات تو بگمارد او

115.32                      هست می های شقاوت نفس را                          كه ز ره بیرون برد آن نحس را

115.33                      هست می های سعادت عقل را                          كه بیابد منزل ِ بی نقل را

115.34                      خیمۀ گردون ز سر مستی خویش                       بر كند ز آن سو بگیرد راه پیش

115.35                      هین به هر مستی، دلا، غره مشو                       هست عیسی مستِ حق، خر مستِ جو

115.36                      این چنین می را بخور زین خنبها                       مستی اش نبود ز كوته دنبها

115.37                      زآنكه هر معشوق چون خنبیست پُر                    آن یكی دَرد و، دگر صافی چو دُر

115.38                      می شناسا، هین بچش با احتیاط                          تا  می ای  یابی، منزه ز اختلاط

115.39                      * می شناسا، هین بچش، ای رو ترُش                 آن می صافی کز آن گردی خمُش

115.40                      هر دو مستی میدهندت، لیك این                         مستی ات آرد كشان تا ربّ دین

115.41                      تا رهی از فكر و وسواس و حِیَل                       بی عِقال ِ عقل در رقص الجمل

115.42                      انبیا چون جنس روحند و ملك                           مر ملك را جذب كردند از فلك

115.43                      باد جنس آتش است و یار ِ او                            كه بود آهنگ هر دو بر علو

115.44                      چون ببندی تو سر كوزۀ تهی                            در میان حوض یا جویی نهی

115.45                      تا قیامت آن فرو ناید به پست                            كه دلش خالیست، در وی باد هست

115.46                      میل بادش چون سوی بالا بود                           ظرف خود را هم سوی بالا كشد

115.47                      باز آن جانها كه جنس انبیاست                           سوی ایشان كش كشان چون سایه هاست

115.48                      زآنكه عقلش غالب است و بی ز شك                   عقل جنس آمد، به خلقت با ملك

115.49                      و آن هوای نفس غالب بر عدو                          نفس جنس اسفل آمد شد بدو

115.50                      بود قبطی جنس فرعون ذمیم                             بود سبطی جنس موسیّ كلیم

115.51                      بود هامان، جنس مر فرعون را                         بر گزیدش برد تا صدر ِ سرا

115.52                      لاجرم از صدر تا قعرش كشید                          كه ز جنس دوزخند آن دو پلید

115.53                      هر دو سوزنده چو دوزخ، ضد نور                    هر دو چون دوزخ، ز نور دل نفور

 

116. * در بیان حدیث "جریا مؤمن فان نورک اطفا ناری" از زبان دوزخ

116.1                             زآنكه دوزخ گوید: ای مومن تو زود                   بر گذر، كه نورت آتش را ربود

116.2                             بگذر ای مومن كه نورت می ُكشد                      آتشم را، چونكه دامن می كشد

116.3                             می رمد آن دوزخی از نور هم                          زآنكه طبع دوزخ استش، ای صنم

116.4                             دوزخ از مومن گریزد آن چنان                         كه گریزد مومن از دوزخ به جان

116.5                             زآنكه جنس نار نبود نور او                              ضد نار آمد حقیقت، نور جو

116.6                             در حدیث آمد كه مومن در دعا                          چون امان خواهد ز دوزخ از خدا

116.7                             دوزخ از وی هم امان خواهد به جان                  كه: خدایا دور دارم از فلان

116.8                             جاذبۀ جنسیت است، اكنون ببین                         كه تو جنس كیستی از كفر و دین

116.9                             گر به هامان مایلی، هامانئی                             ور به موسی مایلی، سبحانئی

116.10                      ور به هر دو مایلی انگیخته                              نفس و عقلی، هر دوان آمیخته

116.11                      هر دو در جنگند، هان و هان بكوش                   تا شود بر نفس، غالب عقل و هوش

116.12                      * ساغر صدق از کف موسی بنوش                   تا شود غالب معانی بر نقوش

116.13                      در جهان ِ جنگ، شادی این بس است                  كه ببینی بر عدو هر دم شكست

116.14                      * جهد کن تا خصمت اشکسته شود                     گرچه فرعون دنی این نشنود

116.15                      * این حدیث آمد دراز ای ناگزیر                       باز گو اضلال فرعون و مشیر

 

117. مشورت كردن فرعون با وزیرش هامان در ایمان آوردن به موسی علیه السلام

117.1                             آن ستیزه رو به سختی عاقبت                           گفت با هامان برای مشورت

117.2                             وعده های آن كلیم الله را                                  گفت و مَحرَم ساخت آن گمراه را

117.3                             گفت با هامان، چو تنهایش بدید                          جَست هامان و گریبان بردرید

117.4                             بانگها زد، گریه ها كرد آن لعین                        كوفت دستار و كله را بر زمین

117.5                             كه: چگونه گفت اندر روی ِ شاه ؟                      این چنین گستاخ آن حرفِ تباه ؟

117.6                             جمله عالم را مُسَخر كرده تو                             كار را با بخت چون زر كرده تو

117.7                             از مشارق، و ز مغارب بی لجاج                       سوی تو آرند سلطانان خراج

117.8                             پادشاهان لب همی مالند شاد                             بر ستانۀ خاك تو، ای كیقباد

117.9                             اسب یاغی، چون ببیند اسب ما                          رو بگرداند گریزد بی عصا

117.10                      تا كنون معبود و مسجود جهان                          بوده ای، گردی كمینۀ بندگان ؟

117.11                      در هزار آتش شدن، زین خوشتر است                كه خداوندی شود بنده پرست

117.12                      نی، بكـُش اول مرا، ای شاه هین                        تا نبیند چشم من بر شاه این

117.13                      خسروا، اول مرا گردن بزن                             تا نبیند این مذلت چشم ِ من

117.14                      خود نبودست و مبادا این چنین                          كه زمین گردون، شود گردون زمین

117.15                      بندگان مان، خواجه تاش ما شوند                       بی دلان مان، دل خراش ما شوند

117.16                      * چشم روشن دشمنان و، دوست كور                 گشت ما را، پس گلستان قعر گور ؟

 

118. تزییف سخن هامان

118.1                             دوست از دشمن همی نشناخت او                       نرد را كورانه، كژ می باخت او

118.2                             دشمن تو، جز تو نبود، ای لعین                         بی گناهان را مگو دشمن، به كین

118.3                             پیش تو، این حالت بد، دولت است                      كه دوا "دو" اول و، آخر "لت" است

118.4                             گر از این دولت نتازی خز خزان                       این بهارت را همی آید خزان

118.5                             مشرق و مغرب چو تو بس دیده اند                    كه سر ِ ایشان ز تن ببریده اند

118.6                             مشرق و مغرب، كه نبود برقرار                       چون كنند آخر كسی را پایدار ؟

118.7                             تو بدان فخر آوری، كز ترس و بند                     چاپلوست گشت مردم، روز چند

118.8                             هر كه را مردم سجودی میكنند                          زهر اندر جان ِ او می آکنند

118.9                             چون كه بر گردد از او آن ساجدش                     داند او كان زهر بود و مؤبدش

118.10                      ای خنك آن را كه ذلت نفسهُ                              وای آن كز سركشی شد، چون كه او

118.11                      * این تكبر زهر قاتل دان كه هست                     از می پُر زهر شد، او گیج و مست

118.12                      این تکبر، زهر قاتل دان عیان                           خمّ پُر زهر است هین، کم نوش از آن

118.13                      چون می ِ پُر زهر نوشد مدبری                         از طرب یك دم بجنباند سری

118.14                      بعد یك دم، زهر بر جانش فتد                            زهر در جانش كند داد و ستد

118.15                      گر نداری زهریش را اعتقاد                             كاز چه زهر آمد، نگر در قوم عاد

118.16                      چون كه شاهی دست یابد بر شهی                      بكشدش، یا باز دارد در چهی

118.17                      ور بیابد خستۀ افتاده را                                    مرهمش سازد شه و، بدهد عطا

118.18                      گر نه زهر است این تكبر، پس چرا ؟                 ُكشت شه را بی گناه و بی خطا ؟

118.19                      وین دگر را، بی ز خدمت چون نواخت ؟             زین دو جنبش، زهر را باید شناخت

118.20                      راه زن هرگز گدائی را نزد                              گرگ، گرگِ مرده را هرگز گزد ؟

118.21                      خضر، كشتی را برای آن شكست                       تا تواند كشتی از فجّار رست

118.22                      چون شكسته میرهد، اشكسته شو                        امن در فقر است، اندر فقر رو

118.23                      آن كهی، كاو داشت از كان نقد چند                     گشت پاره پاره از زخم كلند

118.24                      تیغ بهر اوست، كاو را گردنیست                       سایه افكندست، بر وی زخم نیست

118.25                      مهتری نفت است و آتش، ای غوی                    ای برادر، چون بر آذر میروی ؟

118.26                      هر چه او هموار باشد با زمین                          تیرها را كی هدف گردد؟ ببین

118.27                      سر بر آرد از زمین، آنگاه او                            چون هدفها زخم یابد بی رفو

118.28                      نردبان خلق، این ما و من است                          عاقبت زین نردبان افتادن است

118.29                      هر كه بالاتر رود، ابله تر است                         كاستخوان او بتر خواهد شكست

118.30                      این فروع است و اصولش آن بود                      كه ترفع، شركت یزدان بود

118.31                      چون نمُردی و نگشتی زنده زو                         یاغئی باشی، به شركت، ملك جو

118.32                      چون بدو زنده شدی، آن خود وی است                وحدت محض است، آن شركت كی است ؟

118.33                      شرح این در آینۀ اعمال جو                              كه نیابی فهم این از گفت و گو

118.34                      گر بگویم آنچه دارم در درون                           بس جگرها گردد اندر حال خون

118.35                      بس كنم، خود زیرَكان را این بس است                بانگ دو كردم، اگر در دِه كس است

118.36                      حاصل آن هامان بدان گفتار ِ بَد                         این چنین راهی، بر آن فرعون زد

118.37                      لقمۀ دولت رسیده تا دهان                                 او گلوی او بریده ناگهان

118.38                      خرمن فرعون را داد او به باد                           هیچ شه را این چنین صاحب مباد

118.39                      * از چنین همراه بَد دوری گزین                       زینهار، الله ُ اعلم بالیقین

 

119. نومید شدن موسی علیه السلام از ایمان فرعون و جا یافتن سخن هامان در دل فرعون

119.1                             گفت موسی: لطف بنمودیم و جود                      خود خداوندیت را روزی نبود

119.2                             آن خداوندی كه نبود راستین                             مر  ورا، نی دست دان، نی آستین

119.3                             آن خداوندی كه دزدیده بود                               بی دل و بی جان و بی دیده بود

119.4                             آن خداوندی كه دادندت عوام                            باز بستانند از تو، همچو وام

119.5                             * آن خداوندی تو، از بندگی                             کمتر است، ار باز دانی اندکی

119.6                             دِه خداوندی ِ عاریت، به حق                             تا خداوندیت بخشد متفق

 

120. منازعت کردن امیران عرب با رسول خدا علیه السلام كه ملك را مقاسمه كن تا نزاعی نباشد و جواب مصطفی صلی الله علیه و آله كه من مأمورم در این امارت و بحث ایشان از طرفین

120.1                             آن امیران عرب گرد آمدند                               نزد پیغمبر منازع میشدند

120.2                             كه تو میری، هر یك از ما هم امیر                     بخش كن این ملك و، بخش خود بگیر

120.3                             هر یكی در بخش ِ خود، انصاف جو                   تو ز بخش ما، دو دست خود بشو

120.4                             گفت: میری، مر مرا حق داده است                    سروری و امر ِ مطلق داده است

120.5                             كاین قِرآن ِ احمد است و دور ِ او                       هین بگیرید امر او را، اتقوا

120.6                             قوم گفتندش كه: ما هم ز آن قضا                       حاكمیم و، داد امیری مان خدا

120.7                             گفت: لیكن مر مرا حق ملك داد                          مر شما را عاریه، از بهر ِ زاد

120.8                             میری من تا قیامت باقی است                            میری عاریتی خواهد شكست

120.9                             قوم گفتندش: که افزونی مجو                            چیست حجت بر فزون جوئی؟ بگو

120.10                      در زمان ابری بر آمد ز امر مُر                         سیل آمد، گشت آن اطراف پُر

120.11                      رو به شهر آورد سیلی بس مهیب                       اهل ِ شهر افغان كنان، جمله رعیب

120.12                      گفت پیغمبر كه: وقت امتحان                            آمد اكنون، تا نهان گردد عیان

120.13                      هر امیری نیزۀ خود در فكند                             تا شود در امتحان، آن سیل، بند

120.14                      * نیزه ها را همچو خاشاكی ربود                      آبِ تیز ِ سیل ِ پر جوش ِ عنود

120.15                      پس قضیب انداخت بر وی مصطفی                   آن قضیبِ معجز ِ فرمان روا

120.16                      نیزه ها گم گشت جمله، وآن قضیب                    بر سر آب ایستاده چون رقیب

120.17                      ز اهتمام آن قضیب، آن سیل ِ زفت                     رو بگردانید و سوی بحر رفت

120.18                      چون بدیدند از وی آن امر عظیم                        پس مُقر گشتند آن میران ز بیم

120.19                      جز سه كس، كه حقد ایشان چیره بود                  ساحرش گفتند و كاهن، از جحود

120.20                      * بود بوجهل لعین و بولهب                             وآن سیم هم بود، بوسفیان حرب

120.21                      ملكِ بر بسته چنان باشد ضعیف                         ملك بر رُسته چنان باشد شریف

120.22                      نیزه ها را گر ندیدی با قضیب                          نامشان بین، نام او بین، ای نجیب

120.23                      نامشان را سیل ِ تیز ِ مرگ برد                          نام او و دولت تیزش نمرد

120.24                      پنج نوبت میزنندش بر دوام                              همچنین هر روز، تا روز قیام

 

121. تمامی حدیث موسی علیه السلام و تقریع و توبیخ فرعون

121.1                             گر تو را عقلیست، كردم لطفها                          ور خری، آورده ام خر را عصا

121.2                             آنچنان زین آخورت بیرون كنم                          كز عصا، گوش و سرت پر خون كنم

121.3                             اندرین آخور، خران و مردمان                          می نیابند از جفای تو امان

121.4                             نك عصا آورده ام بهر ِ ادب                              هر خری را كاو نباشد مستحب

121.5                             اژدهائی میشود در قهر ِ تو                               كاژدهائی گشته ای، در فعل و خو

121.6                             اژدهای كوهئی تو بی امان                               لیك بنگر اژدهای آسمان

121.7                             این عصا، از دوزخ آمد چاشنی                         بر تو و، بر مؤمن آمد روشنی

121.8                             * مر تو را گوید که: ای گبر دنی                       كه هلا بگریز اندر روشنی

121.9                             ور نه درمانی تو در زندان من                          مخلصت نبود ز در بندان ِ من

121.10                      * باز گرد از کفر سوی دین ِ حق                       ورنه در نار ابد، مانی خلق

121.11                      * باز گرد ای گمره بد بختِ دون                       ورنه در دوزخ در افتی سرنگون

 

122. در بیان آنكه شناسای قدرت حقتعالی نپرسد كه: بهشت کجاست و دوزخ كجاست؟

122.1                             * این عصائی بود، این دم اژدهاست                  تا نگوئی: دوزخ یزدان كجاست ؟

122.2                             * ظاهر است این دوزخ، اما بر دلت                  هست پوشیده یقین زآب و گِلت

122.3                             هر كجا خواهد خدا، دوزخ كند                          اوج را بر مرغ، دام و فخ كند

122.4                             هم ز دندانت بر آرد دردها                               تا بگوئی: دوزخ است و اژدها

122.5                             یا كند آبِ دهانت را عسل                                 تا بگوئی كه: بهشت است و حلل

122.6                             از بن دندان برویاند شكر                                 تا بدانی قوّتِ حكم قدر

122.7                             پس به دندان، بی گناهان را مگز                       فكر كن از ضربت نامحترز

122.8                             نیل را بر قبطیان حق خون كند                          سبطیان را از بلا محصون كند

122.9                             * آب بر فرعون، در دم خون شود                     بر کلیمی، قندِ نا ممنون شود

122.10                      تا بدانی پیش حق تمییز هست                            در میان هوشیار ِ راه و، مست

122.11                      نیل، تمییز از خدا آموختست                             كه گشاد آن را، و این را سخت بست

122.12                      لطف او، عاقل كند مر نیل را                            قهر او، ابله كند قابیل را

122.13                      در جمادات از كرم عقل آفرید                           عقل، از عاقل، به قهر خود بُرید

122.14                      در جماد از لطف، عقلی شد پدید                        و ز نكال، از عاقلان، دانش برید

122.15                      عقل، چون باران، به امر آنجا بریخت                 عقل این سو، خشم حق دید و گریخت

122.16                      ابر و خورشید و مه و نجم ِ بلند                         جمله بر ترتیب آیند و روند

122.17                      هر یكی ناید، مگر در وقت خویش                     كه نه پس ماند بهنگام و نه پیش

122.18                      چون نكردی فهم ِ این را  زانبیا                         دانش آوردند، در سنگ و عصا

122.19                      تا جمادات دگر را بی لباس                               چون عصا و سنگ داری از قیاس

122.20                      طاعت سنگ و عصا ظاهر شود                       و ز جمادات دگر مخبر شود

122.21                      كه: ز یزدان آگهیم و طایعیم                              ما همه بی اتفاقی ضایعیم

122.22                      همچو آب نیل دانی وقت غرق                          كاو میان هر دو امت كرد فرق

122.23                      چون زمین، کش دانش آمد وقتِ خسف                در حق قارون، كه کردش قهر نسف

122.24                      چون قمر كه امر بشنید و شتافت                        پس دو نیمه گشت بر چرخ و شكافت

122.25                      چون ستون نالید از هجر نبی                            با خبر گشتند از آن شیخ و صبی

122.26                      چون درخت و سنگ، كاندر هر مقام                  مصطفی را كرده ظاهر، السلام

 

123. جواب دهری كه منكر الوهیت است و عالم را قدیم می گوید

123.1                             دی، یكی میگفت: عالم حادث است                     فانی است این چرخ و، حقش وارث است

123.2                             فلسفیی گفت: چون دانی حدوث؟                        حادثیّ ابر چه داند غیوث ؟

123.3                             ذره ای خود نیستی از انقلاب                            تو چه میدانی حدوث آفتاب ؟

123.4                             كرمكی، كاندر حدث باشد دفین                          كی بداند آخر و بَدو زمین ؟

123.5                             این به تقلید از پدر بشنیده ای                             از حماقت اندر آن پیچیده ای

123.6                             چیست برهان بر حدوث این؟ بگو                      ور نه خامش كن، فزون گوئی مجو

123.7                             گفت: دیدم اندر این بحر عمیق                          بحث میكردند روزی دو فریق

123.8                             در جدال و در خصام و در ستوه                       گشت هنگامه، بر آن دو كس گروه

123.9                             سوی آن هنگامه گشتم من روان                         تا بیابم اطلاع از حالشان

123.10                      من یکی از جمع هنگامه شدم                            اطلاع از حال ایشان بستدم

123.11                      آن یكی میگفت: گردون فانی است                      بی گمانی، این بنا را بانی است

123.12                      و آن دگر گفت: آن قدیم و بی كی است                نیستش بانی و یا، بانی وی است

123.13                      گفت: منكر گشته ای خلاق را                           روز و شب آرنده و، رزاق را

123.14                      گفت: بی برهان نخواهم من شنید                       آنچه گولی، آن به تقلیدی گزید

123.15                      هین بیاور حجت و برهان كه من                       نشنوم بی حجت این را در زمَن

123.16                      گفت: حجت در درون جانم است                        در درون جان نهان برهانم است

123.17                      تو نمی بینی هلال از ضعف چشم                      من همی بینم، مكن بر من تو خشم

123.18                      گفت وگو بسیار گشت و خلق گیج                      در سر و پایان این چرخ بسیج

123.19                      گفت: یارا در درونم حجتیست                           بر حدوث آسمانم آیتی است

123.20                      من یقین دانم، نشانش آن بود                             مر یقین دان را، كه در آتش رود

123.21                      در زبان می ناید آن حجت، بدان                        همچو حال و ِسرّ ِ عشق ِ عاشقان

123.22                      نیست پیدا سِرّ گفت و گوی من                          جز كه زردی و نزاری، روی من

123.23                      اشك خون بر رخ روانه میرود                          حجت حسن و جمالش میشود

123.24                      گفت: من اینها ندانم حجتی                                كه بود در پیش عامه آیتی

123.25                      * گر بیاری، من کنم آن را قبول                        ورنه کوته کن سخن، با عرض و طول

123.26                      گفت: چون قلبی و نقدی، دم زنند                       كه تو قلبی، من نكویم ارجمند

123.27                      هست آتش امتحان آخرین                                 كاندر آتش در فتند آن دو قرین

123.28                      عام و خاص از حالشان عالم شوند                     از گمان و شك سوی ایقان روند

123.29                      آب و آتش آمد ای جان، امتحان                         نقد و قلبی را، كه آن باشد نهان

123.30                      تا من و تو هر دو در آتش رویم                         حجت باقیّ حیرانان شویم

123.31                      یا من و تو هر دو در بحر اوفتیم                        چون در ِ دعوی من و تو کوفتیم

123.32                      همچنان كردند و در آتش شدند                          هر دو خود را بر تف آتش زدند

123.33                      فلسفی را سوخت، خاکستر شد او                       متقی را سوخت، تازه تر شد او

123.34                      آن  خدا گوینده، مرد مدعی                               رَست و، سوزید اندر آتش آن دعی

123.35                      از مؤذن بشنو این اعلام را                               كوری افزون، روان ِ خام را

123.36                      كه نسوزیده ست این نام از اجل                         كش مسمی صدر بودست و اجل

123.37                      * صد هزاران روح شد دل داده ای                    در ره او سر به سر افتاده ای

123.38                      * صد هزاران خلق اندر بادیه                           سر چو گوئی، بی عصا و راویه

123.39                      صد هزاران زین رهان، اندر قران                     بر دریده پرده های منكران

123.40                      چون گرو بستند، غالب شد صواب                     در دوام معجزات و در جواب

123.41                      فهم كردم، كان كه دم زد از سبق                        در حدوث چرخ، پیروز است و حق

123.42                      حجت منكر هماره زرد رو                               یك نشان بر صدق آن انكار كو ؟

123.43                      یك مناره، در ثنای منكران                               كو در این عالم؟ كه تا باشد نشان

123.44                      * سکۀ شاهان همی گردد دگر                           سکۀ احمد ببین تا مستقر

123.45                      منبری كو كه بر آن جا مخبری ؟                       یاد آرد روزگار منكری

123.46                      روی دینار و درم از نامشان                             تا قیامت میدهد از حق نشان

123.47                      بر رخ ِ سیم و زری اندر جهان                          سکه ای بنما به نام منکران

123.48                      خود بگیر این معجزه چون آفتاب                       صد زبان و، نام او "أُمُّ الكتاب"

123.49                      زهره نی كس را، كه یك حرفی از آن                 یا بدزدد یا فزاید در بیان

123.50                      یار ِ غالب شو كه تا غالب شوی                        یار مغلوبان مشو هین، ای غوی

123.51                      حجت منكر همین آمد كه من                             غیر این ظاهر نمی بینم وطن

123.52                      هیچ نندیشد كه هر جا ظاهریست                        آن ز حكمتهای پنهان، مخبری است

123.53                      فایدۀ هر ظاهری خود باطن است                       همچو نفع اندر دواها كامن است

123.54                      این تفاوت حق نهاد اندر زمان                           تا بدانند اهل عرفان در جهان

123.55                      عمر کرکس سه هزار و پانصد است                   مر کبوتر را چه باشد زآن به دست؟

123.56                      می بمیرد از کبوتر صد هزار                           مرگ کرکس را نبینند آشکار

123.57                      جمله پندارند کرکس باقی است                          نی غلط کردند، یک کس باقی است

123.58                      چونکه ظاهر بین شدند از جهل خویش                می نبینند از عَمی نه پس نه پیش

123.59                      می نماند در جهان یک تار ِ مو                          کل شیءٍ هالک الا وجه هو

123.60                      * هر چه پیدا کرد، بهر معنئیست                       باطنش بنگر، بر این ظاهر مأیست

 

124. تفسیر آیه کریمه كه "ما خَلَقْنَا السَّمواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَینَهُما إِلَّا بِالْحَقِ" نیافریدمشان بهر همین كه شما می بینید بلكه بهر معنی و حكمت باقیه كه شما نمی بینید آن را

124.1                             هیچ نقاشی نگارد زین ِ نقش؟                            بی امید نفع، بهر عین ِ نقش ؟

124.2                             بلكه بهر میهمانان و کهان                                 كه به  ُفرجه وارهند از اندهان

124.3                             شادی بچگان و یادِ دوستان                               دوستان ِ رفته را از نقش ِ آن

124.4                             هیچ كوزه گر  كند كوزه شتاب ؟                        بهر عین كوزه، نی از بهر آب ؟

124.5                             هیچ كاسه گر  كند كاسۀ تمام ؟                           بهر عین كاسه، نی بهر طعام ؟

124.6                             هیچ خطاطی نویسد خط به فن ؟                        بهر عین خط، نه بهر خواندن ؟

124.7                             نقش ظاهر، بهر نقش غایب است                       و آن برای غائب دیگر ببست

124.8                             تا سوم چارم، دهُم، بر می شمَر                         این فواید را، به مقدار نظر

124.9                             همچو بازیهای شطرنج، ای پسر                        فایدۀ هر لعب، در تالی نگر

124.10                      این نهاده بهر آن لعب نهان                               و آن برای آن و، آن بهر فلان

124.11                      همچنین می بین جهات اندر جهات                      در پی هم، تا رسی در بُرد و مات

124.12                      اول از بهر دوم باشد، چنان                              كه شدن بر پایه های نردبان

124.13                      و آن دوم بهر سوم میدان تمام                            تا رسی تو پایه پایه تا به بام

124.14                      شهوت خوردن ز بهر آن منی                           و آن منی از بهر نسل و روشنی

124.15                      ُكند بینش، می نبیند غیر این                              عقل او بی سیر، چون نبتِ زمین

124.16                      نَبت را چه خوانده، چه ناخوانده ای                    هست پای او به گِل درمانده ای

124.17                      گر سَرَش جنبد به سیر باد رو                           تو به سَر جنبانی اش غرّه مشو

124.18                      آن سرش گوید: سمعنا ای صبا                          پای او گوید عصینا خلنا

124.19                      چون نداند سیر، میراند چو عام                         بر توكل می نهد چون كور، گام

124.20                      بر توكل، تا چه آید در نبرد                              چون توكل كردن اصحاب نَرد

124.21                      و آن نظرهایی كه آن افسرده نیست                     جز رونده و جز درندۀ پرده نیست

124.22                      آنچه در ده سال خواهد آمدن                             این زمان بیند به چشم خویشتن

124.23                      همچنین هر كس به اندازۀ نظر                          غیب و مستقبل ببیند، خیر و شر

124.24                      چون كه سدّ ِ پیش و، سدّ ِ پس نماند                     شد گزاره چشم و، لوح غیب خواند

124.25                      چون نظر پس كرد تا بدو وجود                         آخر و آغاز ِ هستی رو نمود

124.26                      بحث املاك زمین با كبریا                                در خلیفه كردن بابای ما

124.27                      چون نظر در پیش افكند، او بدید                        آنچه خواهد بود تا محشر پدید

124.28                      پس، ز پس می بیند او تا اصل ِ اصل                  پیش می بیند عیان تا روز ِ فصل

124.29                      هر كسی ز اندازۀ روشن دلی                            غیب را بیند به قدر صیقلی

124.30                      هر كه صیقل پیش كرد، او بیش دید                    بیشتر آمد بر او صورت پدید

124.31                      گر تو گوئی: كان صفا فضل ِ خداست                 نیز این توفیق صیقل ز آن عطاست

124.32                      قدر همت باشد آن جهد و دعا                            لیسَ للإِنْسان ِ إِلا ما سعی

124.33                      واهب همت، خداوند است و بس                        همتِ شاهی ندارد هیچ خس

124.34                      نیست تخصیص خدا، كس را به كار                   مانع طوع و مراد و اختیار

124.35                      لیك چون رنجی دهد بد بخت را                         او گریزاند به كفران رخت را

124.36                      نیكبختی را، چو حق رنجی دهد                         رخت را نزدیكتر وا مینهد

124.37                      بد دلان از بیم جان در كارزار                          كرده اسباب هزیمت اختیار

124.38                      پُر دلان در جنگ هم از بیم جان                        حمله كرده سوی صف دشمنان

124.39                      رستمان را، ترس و غم وا پیش برد                    هم ز ترس، آن بَد دل، اندر خویش مُرد

124.40                      چون محك آمد، بلا و بیم جان                            ز آن پدید آید شجاع از هر جبان

124.41                      * حاصل آن کز وسوسه هر سو گریخت             از قضا هم، در قضا باید گریخت

 

125. وحی كردن حقتعالی به موسی علیه السلام كه: ای موسی، من كه خالقم تو را دوست میدارم

125.1                             گفت موسی را به وحی دل خدا                          كای گـُزیده، دوست میدارم تو را

125.2                             گفت: چه خصلت بود ای ذو الكرم ؟                   موجب آن، تا من آن افزون كنم

125.3                             گفت: چون طفلی، به پیش والده                         وقت قهرش، دست هم در وی زده

125.4                             خود نداند كه جز او دیار هست                          هم از او مخمور و، هم از اوست مست

125.5                             مادرش گر سیلیی بر وی زند                            هم به مادر آید و بر وی تند

125.6                             از كسی یاری نخواهد غیر او                           اوست جمله شرّ او و خیر او

125.7                             خاطر تو هم، ز ما، در خیر و شر                      التفاتش نیست با جای دگر

125.8                             غیر من پیشت چو سنگ است و كلوخ                 گر صبی و، گر جوان و، گر شیوخ

125.9                             همچنانك "ایاكَ نَعْبُد" در حنین                           در بلا، از غیر تو "لا نستعین"

125.10                      هست این "إِیاكَ نَعْبُد" حصر را                         در لغت، آن از پی نفی ریا

125.11                      هست "إِیاكَ نَسْتَعِین" هم بهر حصر                     حصر كرده استعانت را و قصر

125.12                      كه عبادت مر تو را آریم و بس                          طمع یاری هم، ز تو داریم و بس

 

126. خشم كردن پادشاه بر ندیم و شفاعت كردن شفیع آن مغضوبٌ علیه را و از پادشاه درخواستن، و پادشاه شفاعت او قبول كردن، و رنجیدن ندیم از شفیع كه: چرا شفاعت كردی؟

126.1                             پادشاهی بر ندیمی خشم كرد                             خواست تا از وی بر آرد دود و گرد

126.2                             كرد شه شمشیر بیرون از غلاف                        تا زند بر وی جزای آن خلاف

126.3                             هیچ كس را زهره نی تا دم زند                          یا شفیعی بر شفاعت بر تند

126.4                             جز عماد الملك نامی، از خواص                        در شفاعت مصطفی وارانه خاص

126.5                             بر جهید و زود در سجده فتاد                            در زمان شه تیغ ِ قهر از كف نهاد

126.6                             گفت: اگر دیو است، من بخشیدمش                     ور بلیسی كرد، من پوشیدمش

126.7                             چونكه آمد پای تو اندر میان                              راضیم، گر كرد مجرم صد زیان

126.8                             صد هزاران خشم را تانم شكست                        كه تو را آن فضل و آن مقدار هست

126.9                             لابه ات را هیچ نتوانم شكست                            زآنكه لابۀ تو، یقین لابۀ من است

126.10                      گر زمین و آسمان بر هم زدی                           ز انتقام، این مرد بیرون نامدی

126.11                      ور شدی ذره به ذره لابه گر                             او نبردی این زمان از تیغ سر

126.12                      بر تو می ننهیم مِنّت، ای كریم                           لیك شرح عزت توست، ای ندیم

126.13                      این نكردی تو، كه من كردم یقین                        ای صفاتت در صفات ما دفین

126.14                      تو در این مستعملی، نی عاملی                          زآنكه محمول منی، نی حاملی

126.15                      ما رَمَیتَ إِذرَمَیتَ گشته ای                               خویشتن در موج، چون كف هشته ای

126.16                      "لا" شدی، پهلوی "الا" خانه گیر                       ای عجب! كه هم اسیری هم امیر

126.17                      آنچه دادی، تو ندادی، شاه داد                           اوست پس، الله اعلم بالرشاد

126.18                      وآن ندیم رسته از زخم و بلا                             زین شفیع آزرد و، برگشت از ولا

126.19                      دوستی ببرید ز آن مخلص تمام                          رو به حایط كرد، تا نارد سلام

126.20                      زآن شفیع خویشتن بیگانه شد                            زین تعجب، خلق در افسانه شد

126.21                      گر نه مجنون است، یاری چون بُرید ؟                از كسی كه جان ِ او را واخرید ؟

126.22                      واخریدش آن دم از گردن زدن                          خاكِ نعل ِ پاش بایستی شدن

126.23                      باژگونه رفت و، بیزاری گرفت                         با چنین دل دار، كین داری گرفت

126.24                      پس ملامت كرد او را ناصحی                          كاین جفا چون میكنی با مصلحی ؟

126.25                      جان تو بخرید، آن دل دار ِ خاص                       آن دم، از گردن زدن، كردت خلاص

126.26                      گر جفا كردی، نبایستی رمید                             خاصه نیكی كرد آن یار حمید

126.27                      گفت: بهر شاه مبذول است جان                         او چرا آید شفیع اندر میان ؟

126.28                      "لی مع الله" وقت بود آن دم مرا                         "لا یسع فیه" نبی مجتبی

126.29                      من نخواهم رحمتی جز زخم شاه                        من نخواهم غیر آن شه را پناه

126.30                      غیر شه را، بهر آن لا كرده ام                           كه به سوی شه  توَلا كرده ام

126.31                      گر ببُرد او به قهر خود سرم                             شاه بخشد شصت جان دیگرم

126.32                      كار من سربخشی و بی خویشی است                  كار شاهنشاه ما سر بخشی است

126.33                      فخر آن سر، كه كف شاهش بُرد                         ننگ آن سر كه به غیری سر بَرَد

126.34                      شب، كه شاه از قهر در قیرش كشید                    ننگ دارد زو، هزاران روز ِ عید

126.35                      خود طواف آنكه او شه بین بود                         فوق قهر و لطف و كفر و دین بود

126.36                      زآن نیامد یك عبارت در جهان                          بس نهان است و، نهان است و، نهان

126.37                      زآنكه این اسما و الفاظِ حمید                             از گِلابۀ آدمی آمد پدید

126.38                      "عَلـَمَ الاسما" بُد آدم را امام                              لیك نی اندر لباس عین و لام

126.39                      چون نهاد از آب و گِل بر سر كلاه                     گشت آن اسمای جانی رو سیاه

126.40                      كه نقاب حرف و دَم در خود كشید                      تا شود بر آب و گِل معنی پدید

126.41                      گر چه از خشم ِ شهم کرد او خلاص                   لیک هم شه شد مرا حقا مناص

126.42                      گر چه از یك وجه منطق كاشف است                  لیك از ده وجه، پرده و مكنف است

126.43                      من خلیل وقتم و او جبرئیل                               من نخواهم در بلا او را دلیل

 

127. گفتن جبرئیل علیهما السلام مر خلیل علیه السلام را که "هل لك حاجة ؟" جوابش داد كه "اما الیك فلا"

127.1                             او ادب ناموخت از جبریل راد                          كه بپرسید از خلیل ِ حق مراد

127.2                             كه مرادت هست تا یاری كنم ؟                          ور نه بگریزم، سبكباری كنم

127.3                             گفت ابراهیم: نی، رو از میان                           واسطه زحمت بود، بعد العیان

127.4                             بهر این دنیاست مرسل رابطه                           مؤمنان را زآنكه هست او واسطه

127.5                             هر دل ار سامع بُدی وحی نهان                         حرف و صوتی كی بُدی اندر جهان ؟

127.6                             گر چه او محو حق است و بی سر است               لیك كار من از آن نازكتر است

127.7                             كردۀ او، كردۀ شاه است، لیك                            پیش ضعفم بَد نمایندست نیك

127.8                             آنچه عین لطف باشد بر عوام                            قهر شد بر نازنینان ِ كرام

127.9                             بس بلا و رنج می باید كشید                              عامه را، تا فرق را تانند دید

127.10                      كاین حروف واسطه، ای یار ِ غار                     پیش واصل، خار باشد، خار، خار

127.11                      بس بلا و رنج بایست و وقوف                          تا رهد آن روح صافی از حروف

127.12                      لیك بعضی زین بلا، کژتر شدند                         باز بعضی صافی و برتر شدند

127.13                      همچو آب نیل آمد این بلا                                 بر سعید آن آب و، خون بر اشقیا

127.14                      هر كه پایان بین تر، او مسعود تر                      جدتر او كارد، كه افزون برد بَر

127.15                      زآنكه داند كاین جهان كاشتن                             هست بهر محشر و برداشتن

127.16                      هیچ عقدی بهر عین ِ خود نبود                          بلكه از بهر مقام ربح و سود

127.17                      هیچ نبود منكری، گر بنگری                            منكری اش بهر عین منكری

127.18                      هیچ نبود پس چو بینی در جهان                         منکری را، منکریش از بهر آن

127.19                      بل برای قهر خصم، اندر حسد                          یا فزونی جستن و، اظهار خَود

127.20                      و آن فزونی هم پی طمعی دگر                          بی معانی چاشنی ندهد صور

127.21                      ز آن همی پرسی: چرا این می كنی ؟                  كه صور زیت است و، معنی روشنی

127.22                      ور نه این گفتن "چرا" از بهر چیست ؟                چونكه صورت بهر عین صورتیست

127.23                      این "چرا گفتن" سؤال از مقصد است                  جز برای این، "چرا گفتن" بد است

127.24                      از چه رو فایده جوئی؟ ای امین                         چون بود فایدۀ این، خود همین

127.25                      پس نقوش آسمان، و اهل زمین                          نیست حكمت كه بود بهر همین

127.26                      گر حكیمی نیست، این ترتیب چیست ؟                 ور حكیمی هست، چون فعلش تهیست ؟

127.27                      كس نسازد نقش گرمابه و خضاب                      جز پی قصد صواب و ناصواب

127.28                      * هر چه بینی در جهان از آیتی                         هست بهر معنییّ و حکمتی

 

128. مطالبه كردن موسی علیه السلام از حضرت عزت كه "لم خلقت خلقا و اهلكتهم؟" و جواب آمدن از حضرت عزت

128.1                             گفت موسی: ای خداوند حساب                          نقش كردی، باز چون كردی خراب ؟

128.2                             نرّ و ماده نقش كردی جان فزا                           و آنگهان ویران كنی آنرا، چرا ؟

128.3                             گفت حق: دانم كه این پرسش تو را                     نیست از انكار و غفلت، و ز هوا

128.4                             ور نه تأدیب و عتابت كردمی                           بهر این پرسش تو را آزردمی

128.5                             لیك میخواهی كه در افعال ما                            باز جوئی حكمت و سرّ  بقا

128.6                             تا از آن واقف كنی مر عام را                           پخته گردانی بدین هر خام را

128.7                             قاصدا، سائل شدی در كاشفی                            بهر ِ عامه، لیک تو ز آن واقفی

128.8                             زآنكه نیم علم آمد این سؤال                              هر برونی را نباشد این مجال

128.9                             هم سؤال از علم خیزد، هم جواب                       همچنان كه خار و  ُگل، از خاك و آب

128.10                      هم ضلال از علم خیزد، هم هدی                       همچنان كه تلخ و شیرین از ندا

128.11                      ز آشنایی خیزد این بغض و ولا                         وز غذای خوش بود سقم و قوی

128.12                      مستفید اعجمی شد آن كلیم                                تا عجمیان را كند زآن سرّ علیم

128.13                      ما هم از وی اعجمی سازیم خویش                     پاسخش آریم چون بیگانه پیش

128.14                      خر فروشان خصم همدیگر شدند                        تا كلید قفل آن عقد آمدند

128.15                      پس بفرمودش خدا: ای ذو لباب                         چون بپرسیدی، بیا بشنو جواب

128.16                      موسیا تخمی بكار اندر زمین                             تا تو خود هم وادهی انصاف این

128.17                      چون كه موسی كِشت و شد كِشتش تمام                خوشه هایش یافت، خوبی و نظام

128.18                      داس بگرفت و مر آنها را بُرید                          پس ندا از غیب در گوشش رسید

128.19                      كه چرا كِشتی كنی و پروری ؟                          چون كمالی یافت آن را می بُری ؟

128.20                      گفت: یا رب، ز آن كنم ویران و پست                 كه در اینجا دانه هست و كاه هست

128.21                      دانه لایق نیست در انبار كاه                             كاه در انبار، گندم هم تباه

128.22                      نیست حكمت این دو را آمیختن                          فرق، واجب می كند در بیختن

128.23                      گفت: این دانش ز كه آموختی ؟                         نور این شمع از کجا افروختی ؟

128.24                      گفت: تمییزم تو دادی، ای خدا                           گفت: پس تمییز، چون نبود مرا ؟

128.25                      در خلایق روحهای پاك هست                           روحهای تیرۀ  گِلناك هست

128.26                      این صدفها نیست در یك مرتبه                          در یكی دُرّ است و در دیگر شبه

128.27                      واجب است اظهار این نیك و تباه                       همچنانك اظهار گندمها ز كاه

128.28                      بهر اظهار است این خلق جهان                         تا نماند گنج ِ حكمتها نهان

128.29                      "كنت كنزا" گفت "مخفیا" شنو                           جوهر خود گم مكن، اظهار شو

 

129. بیان آنكه روح حیوانی و عقل جزوی و وهم و خیال بر مثال دوغند و روح وحیی كه باقی است در این دوغ همچو روغن پنهان است

129.1                             جوهر صدقت خفی شد در دروغ                       همچو طعم روغن اندر طعم دوغ

129.2                             آن دروغت این تن فانی بود                              راستت آن جان ربانی بود

129.3                             سالها این دوغ ِ تن، پیدا و فاش                          روغن جان اندر او فانی و لاش

129.4                             تا فرستد حق رسولی، بنده ای                           دوغ را در خمره جنباننده ای

129.5                             تا بجنباند به هنجار و به فن                              تا بدانم من، كه پنهان بود، من

129.6                             یا كلام بنده ای كان جزو اوست                         در رود در گوش آن كاو وحی جوست

129.7                             اذن مومن وحی ما را واعی است                      آنچنان گوشی قرین داعی است

129.8                             آنچنان كه گوش ِ طفل، از گفت مام                    پُر شود، ناطق شود او در كلام

129.9                             ور نباشد طفل را گوش ِ رشد                            گفتِ مادر نشنود، ُگنگی شود

129.10                      دائما هر كرّ ِ اصلی گنگ بود                           ناطق آن كس شد، كه از مادر شنود

129.11                      وانكه گوشش كرّ و گنگ از آفتیست                   * زآنکه در گوشش رسیده علتیست

129.12                      او پذیرای دم و تعلیم نیست                               * لاجرم مر نطق را تسلیم نیست

129.13                      آنكه بی تعلیم بُد ناطق، خداست                          كه صفات او ز علتها جداست

129.14                      یا چو آدم كرده تلقینش خدا                               بی حجاب مادر و دایه ورا

129.15                      یا مسیحی كه به تعلیم ودود                               در ولادت ناطق آمد در وجود

129.16                      از برای دفع تهمت، در ولاد                             كه نزاده ست از زنا و از فساد

129.17                      جنبشی بایست اندر اجتهاد                                تا كه دوغ، آن روغن از دل باز داد

129.18                      روغن اندر دوغ باشد چون عدم                        دوغ در هستی بر آورده علم

129.19                      آنكه هستت مینماید، هست پوست                       وآنكه فانی مینماید، اصل اوست

129.20                      دوغ ِ روغن ناگرفته است و كهن                       تا بنگزینی بنه خرجش مكن

129.21                      هین بگردانش به دانش دست دست                     تا نماید آنچه پنهان كرده است

129.22                      زآنكه این فانی دلیل باقی است                           لابۀ مستان دلیل ساقی است

129.23                      * روغن اندر دوغ پنهان میشود                        هر چه میسازی تو اش، آن میشود

 

130. مثال دیگر هم در این معنی

130.1                             هست بازیهای آن شیر علم                               مخبری از بادهای مكتتم

130.2                             گر نبودی جنبش آن بادها                                 شیر مرده كی بجَستی در هوا ؟

130.3                             ز آن شناسی باد را، گر آن صباست                    یا دبور است، این بیان آن خفاست

130.4                             این بدن مانند آن شیر عَلم                                 فكر می جنباند او را، دم به دم

130.5                             فكر، كان از مشرق آید، آن صباست                   وآنكه از مغرب، دبور با وباست

130.6                             مشرق این بادِ فكرت دیگر است                        مغرب این بادِ فكرت ز آن سر است

130.7                             خور، جماد است و، بود شرقش جماد                 جان ِ جان ِ جان بود شرق فؤاد

130.8                             شرق ِ خورشیدی كه شد باطن فروز                   قشر و عكس آن بود خورشیدِ روز

130.9                             زآنكه چون مرده بود، تن بی لهب                      پیش او، نه روز بنماید نه شب

130.10                      ور نباشد آن، چو این باشد تمام                          بی شب و بی روز دارد انتظام

130.11                      همچنانكه چشم می بیند به خواب                        بی مه و خورشید، ماه و آفتاب

130.12                      نوم ما، چون شد "اخ الموت"، ای فلان                زین برادر، آن برادر را بدان

130.13                      ور بگویندت كه: هست آن فرع این                    مشنو آن را، ای مقلد، بی یقین

130.14                      می ببیند خواب جانت وصفِ حال                      كه به بیداری نبینی بیست سال

130.15                      در پی تعبیر آن، تو عمرها                               می دوی سوی شهان ِ با دها

130.16                      كه: بگو این خواب را تعبیر چیست ؟                  فرع گفتن این چنین سِرّ را، سگیست

130.17                      خواب عام است این و، خود خوابِ خواص          باشد اصل اجتبا و اختصاص

130.18                      پیل باید تا چو خُسبد اوستان                              خواب بیند خطۀ هندوستان

130.19                      خر نبیند هیچ هندستان به خواب                         خر ز هندستان نكردست اغتراب

130.20                      جان همچون پیل باید، نیك زفت                         تا به خواب او هند تاند رفت، تفت

130.21                      ذكر هندستان كند پیل از طلب                           پس مصور گردد آن ذكرش به شب

130.22                      "اذكُرُوا الله"، كار هر اوباش نیست                    "ارْجِعِی" بر پای هر قلاش نیست

130.23                      لیك تو آیس مشو، هم پیل باش                           ور نه پیلی، در پی تبدیل باش

130.24                      كیمیا سازان ِ گردون را ببین                             بشنو از میناگران هر دم طنین

130.25                      نقش بندانند در جو فلك                                    كارسازانند بهر لی و لك

130.26                      گر نبینی خلق مشكین جیب را                           بنگر ای شب كور این آسیب را

130.27                      هر دم آسیبیست بر ادراك تو                             نبت نو نو رُسته بین از خاكِ تو

130.28                      زین سبب ادهم به ناگه دید خواب                       بسطِ هندستان دل را بی حجاب

130.29                      لاجرم زنجیرها را بر درید                               مملكت برهم زد و شد ناپدید

130.30                      این نشان ِ دیدِ هندستان بود                               كه جهد از خواب و دیوانه شود

130.31                      می فشاند خاك بر تدبیرها                                 میدراند حلقۀ زنجیرها

130.32                      * َترک گیرد ملک دنیا سر به سر                      جملگی بر هم زند بی درد سر

130.33                      آنچنانكه گفت پیغمبر ز نور                              كه نشانش آن بود اندر صدور

130.34                      كه تجافی آرد از دار الغرور                             هم انابت آرد از دار السرور

130.35                      بهر شرح این حدیثِ مصطفی                           داستانی بشنو ای یار صفا

 

131. حكایت آن پادشاه زاده كه پادشاهی حقیقی به وی روی نمود، یوْمَ یفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ نقد وقت او شد، پادشاهی این خاك تودۀ كودك طبعان كه قلعه گیری نام كنند، آن كودك كه چیره آید بر سر خاك توده بر آید و لاف زند كه قلعه مراست كودكان دیگر بر وی رشك برند كه التراب ربیع الصبیان، آن پادشاه زاده چو از قید رنگها برست گفت: من این خاكهای رنگین را همان خاكِ دون میگویم زر و اطلس و اكسون نمی گویم. من از این اكسون رَستم و به یك سون جستم، وَ آتَیناهُ الْحُكْمَ صَبِیا ارشاد حق را مرور سالها حاجت نیست در قدرت كُنْ فَیكُونُ هیچ كس سخن قابلیت نگوید

131.1                             پادشاهی داشت یك بُرنا پسر                             باطن و ظاهر مزیّن از هنر

131.2                             خواب دید او، كان پسر ناگه بمُرد                      صافی عالم بر آن شه گشت درد

131.3                             خشك شد از تاب آتش مشك او                           كه نماند از تفِ آتش اشك او

131.4                             آنچنان پُر شد ز دود و درد شاه                          كه نمی یابید در وی، آه، راه

131.5                             خواست مردن، قالبش بی كار شد                       عمر مانده بود، شه بیدار شد

131.6                             شادئی آمد ز بیداریش پیش                               كه ندیده بود اندر عمر ِ خویش

131.7                             تا ز شادی خواست هم فانی شدن                       بس مطوّق آمد این جان با بدن

131.8                             از دم غم می بمیرد این چراغ                            و ز دم شادی بمیرد اینت لاغ

131.9                             در میان این دو مرگ او زنده است                    این مطوق شكل جای خنده است

131.10                      شاه با خود گفت: شادی را سبب                        غم شود حاصل، زهی کار ِ عجب

131.11                      این عجب یك چیز از یك روی مرگ                  و آن ز یك روی دگر احیا و برگ

131.12                      آن یكی نسبت بدان حالت، هلاك                         باز هم آن سوی دیگر امتساك

131.13                      شادی تن سوی دنیاوی كمال                             سوی روز عاقبت نقص و زوال

131.14                      خنده را در خواب هم تعبیر خوان                      گریه گوید با دریغ و آندهان

131.15                      گریه را در خواب شادی و فرح                        هست در تعبیر، ای صاحب، مرح

131.16                      شاه اندیشید: كاین غم خود گذشت                       لیك جان از جنس این بَد ظن بگشت

131.17                      * ور رسد خاری چنین اندر قدم                        كه رود  ُگل، یادگاری بایدم

131.18                      چشم زخمی زین مبادا که شود                           یادگاری بایدم گر او رود

131.19                      چون فنا را شد سبب بی منتها                            پس كدامین راه را بندیم ما ؟

131.20                      صد دریچه و در، سوی مرگ لدیغ                     می كند اندر  ُگشادن، ژیغ ژیغ

131.21                      ژیغ ژیغ ِ تلخ آن درهای مرگ                          نشنود گوش حریص، از حرص برگ

131.22                      از سوی تن، دردها بانگ در است                     و ز سوی خصمان، جفا بانگ در است

131.23                      * جان من، بر خوان دمی فهرست طِب               نار علتها نظر كن مُلتهب

131.24                      هین برو برخوان کتاب طب را                         تا شمار ریگ بینی رنجها

131.25                      ز آن همه بر من در این خانه ره است                 هر دو گامی پُر ز كژدمها چَه است

131.26                      باد تند است و چراغم ابتری                             زو بگیرانم چراغ دیگری

131.27                      تا بود كز هر دو یك وافی شود                          گر به بادی، آن چراغ از جا رود

131.28                      همچو عارف، كو از این ناقص چراغ                 شمع ِ دل افروخت از بهر فراغ

131.29                      تا كه روزی كاین بمیرد ناگهان                         پیش چشم خود نهد او شمع جان

131.30                      او نكرد این فهم، پس داد از غرَر                       شمع فانی را به فانیی دگر

131.31                      چاره اندیشید لیکن، چاره نی                             گفت با خود: نیست بیرون رفتنی

 

132. عروس آوردن پادشاه فرزند خود را از خوف انقطاع نسل

132.1                             پس عروسی خواست باید بهر او                       تا نماید زین تزوّج نسل او

132.2                             * گر رود سوی فنا این باز، باز                        فرخ او گردد ز بعد باز، باز

132.3                             صورت این باز، گر ز ینجا رود                       معنی او در ولد باقی بود

132.4                             بهر این فرمود آن شاه نبیه                                مصطفی كه: الولد سِرّ ابیه

132.5                             بهر این معنی همه خلق ای پدر                          می بیاموزند طفلان را هنر

132.6                             تا بماند آن معانی در جهان                               چون شود آن قالب ایشان نهان

132.7                             حق به حكمت حرصشان دادست و جد                بهر رشد هر صغیر مُستعد

132.8                             من هم از بهر دوام نسل خویش                         جفت خواهم پور خود را، خوب كیش

132.9                             دختری خواهم ز نسل صالحی                          نی ز نسل پادشاهی، طالحی

132.10                      شاه، خود آن صالح است، آزاده اوست                نی اسیر حرص فرج است و گلوست

132.11                      مر اسیران را لقب كردند شاه                            عكس، چون كافور، نام آن سیاه

132.12                      شد مفازه بادیۀ خون خواره، نام                         نیك بخت، آن پیس را كردند عام

132.13                      بر اسیر شهوتِ حرص و امل                           بر نوشته میر، یا صدر اجل

132.14                      آن اسیران اجل را عام داد                                نام، امیران اجل، اندر بلاد

132.15                      صدر خواندندش، كه در صفّ ِ نعال                   جان او بسته است، یعنی جاه و مال

 

133. اختیار كردن پادشاه دختر درویش زاهدی را از جهت پسر و اعتراض كردن اهل پرده و ننگ داشتن ایشان از پیوندی درویش

133.1                             شاه چون با زاهدی خویشی گزید                       این خبر در گوش خاتونان رسید

133.2                             مادر شهزاده گفت از نقص عقل:                       شرط "كفویّت" بود در عقل و نقل

133.3                             تو ز  ُشح و بُخل خواهی و ز دها                       تا ببندی پوز ما را بر گدا

133.4                             گفت: صالح را گدا گفتن خطاست                      كاو "غنی القلب" از دادِ خداست

133.5                             در قناعت میگریزد از  ُتقی                              نه از لئیمی و كسل، همچون گدا

133.6                             قلتی كان از قناعت وز  ُتقاست                          آن ز فقر و  ِقلتِ دونان جداست

133.7                             حبّه ای آن گر بیابد، سر نهد                             وین ز گنج زر به همت میجهد

133.8                             شه كه او از حرص، قصدِ هر حرام                   میكند، او را گدا گوید همام

133.9                             گفت: كو شهر و قلاع، او را جهیز ؟                  یا نثار گوهر و دینار نیز ؟

133.10                      گفت: رو، هر كاو غم دین بر گزید                     باقی غمها خدا از وی بُرید

133.11                      غالب آمد شاه و دادش دختری                           از نژاد صالحی خوش جوهری

133.12                      در ملاحت خود نظیر خود نداشت                      چهره اش تابان تر از خورشیدِ چاشت

133.13                      حُسن دختر این، خصالش آنچنان                        كز نكوئی می نگنجد در بیان

133.14                      صید دین كن تا رسد اندر تبع                            حُسن و مال و جاه و بختِ منتفَع

133.15                      آخرت، قطار اشتر دان عمو                             در تبع دنیاش همچون پشك و مو

133.16                      پشم بگزینی، شتر نبود تو را                             ور بود اشتر، چه قیمت پشم را

133.17                      چون بر آمد این نكاح آن شاه را                         با نژاد صالحان و اولیا

133.18                      از قضا كمپیرك جادو كه بود                            عاشق شهزادۀ با حُسن و جود

133.19                      جادوئی كردش عجوز كابلی                             كه برد ز آن رشك، سحر بابلی

133.20                      شه بچه شد عاشق كمپیر زشت                          تا عروس و آن عروسی را بهشت

133.21                      یك سیه رو، دیو كابولی زنی                            گشت بر شهزاده ناگه رهزنی

133.22                      * زآن سیه روی خبیث نابکار                          گشت آن شهزاده مدهوش و نزار

133.23                      این نود ساله عجوز گنده پیر                             نه خرد هشت آن پسر را و نه ضمیر

133.24                      تا به سالی بود شهزاده اسیر                              بوسه جایش، نعل كفش گنده پیر

133.25                      صحبت كمپیر او را میدرود                             تا ز كاهِش، نیم جانی مانده بود

133.26                      دیگران از ضعفِ وی، با درد سر                     او ز سُكر ِ سحر، از خود بی خبر

133.27                      این جهان بر شاه چون زندان شده                       وین پسر بر گریه شان خندان شده

133.28                      شاه بس بیچاره شد در بُرد و مات                      روز و شب میكرد قربان و زكات

133.29                      زآنكه هر چاره كه میكرد آن پدر                        عشق كمپیرك همی شد بیشتر

133.30                      پس یقین گشتش كه مطلق، آن سریست                چاره او را بعد از این لابه گریست

133.31                      سجده می كرد او كه: فرمانت رواست                 غیر حق، بر مُلكِ حق، فرمان كه راست ؟

133.32                      لیك این مسكین همی سوزد چو عود                    دست گیرش ای رحیم و ای ودود

 

134. مستجاب شدن دعای پادشاه در خلاص پسرش از جادوی كابلی

134.1                             تا ز یارب یارب و، افغان ِ شاه                          ساحری اُستاد پیش آمد ز راه

134.2                             کاو شنیده بود از دور این خبر                          كه اسیر پیر زن گشت آن پسر

134.3                             كان عجوزه بود اندر جادوئی                            بی نظیر و ایمن از مثل و دوئی

134.4                             دست بر بالای دست است ای فتی                      در فن و در زور، تا ذات خدا

134.5                             منتهای دستها دستِ خداست                              بحر، بی شك منتهای جویهاست

134.6                             هم از او گیرند مایه ابرها                                هم بدو باشد نهایت سیل را

134.7                             گفت شاهش: كاین پسر از دست رفت                 گفت: اینك آمدم درمان ِ زفت

134.8                             نیست همتا زال را زین ساحران                        جز من داهی رسیده ز آن كران

134.9                             چون كف موسی به امر كردگار                         نك بر آرم من ز سِحر او دمار

134.10                      كه مرا این علم آمد زآن طرف                           نی ز شاگردی ِ سِحر مستخف

134.11                      آمدم تا بر گشایم سِحر او                                  تا نماند شاهزاده زرد رو

134.12                      سوی گورستان برو، وقت سحور                      پهلوی دیوار هست اسپید گور

134.13                      سوی قبله، باز كاو آن گور را                           تا ببینی قدرت و صنع خدا

134.14                      بس دراز است این حكایت، تو ملول                   زبده را گویم، رها كردم فضول

134.15                      * سوی گورستان برفت آن شاه زود                   گور را آن شاه، آن دم برگشود

134.16                      * جادوئیها دید پنهان اندر او                            صد گره بر بسته بر یکتار مو

134.17                      آن گرههای گران را بر گشاد                            پس ز محنت پور شه را راه داد

134.18                      آن پسر با خویش آمد، شد دوان                          سوی تخت شاه، با صد امتحان

134.19                      سجده كرد و بر زمین میزد ذقن                         در بغل كرده پسر تیغ و كفن

134.20                      شاه آئین بست و اهل شهر شاد                           و آن عروس ِ ناامید بی مراد

134.21                      عالم از سر زنده گشت و پُر فروز                      ای عجب آن روز روز، امروز روز

134.22                      یك عروسی كرد شاه او را چنان                        كه جُلاب و قند بُد پیش سگان

134.23                      جادوی كمپیر، از غصه بمرد                           روی و خوی زشت با مالك سپرد

134.24                      شاهزاده در تعجب مانده بود                             كز من او عقل و بصر چون در ربود ؟

134.25                      نو عروسی دید همچون ماه حُسن                       كه همی زد بر ملیحان راهِ حُسن

134.26                      گشت بیهوش و به رو اندر فتاد                         تا سه روز از جسم او گم شد فؤاد

134.27                      سه شبان روز، او ز خود بی هوش گشت             تا كه خلق از غشّ او پُر جوش گشت

134.28                      از گلاب و از علاج آمد بخَود                           اندك اندك فهم گشتش نیك و بد

134.29                      بعد سالی گفت شاهش در سخن                          وز مزح یاد آر آن یار كهن

134.30                      یاد آور ز آن ضجیع و ز آن فراش                     تا بدین حد بی وفا و مر مباش

134.31                      گفت: رو، من یافتم دار السرور                         وارهیدم از چَه دار الغرور

134.32                      همچنان باشد، چو مومن راه یافت                      سوی نور حق، ز ظلمت روی تافت

134.33                      * مخلص ِ این قسه برگفتم تمام                          تا بدانی مقصد خود، والسلام

 

135. در بیان آنكه شهزاده، آدمی بچه است و خلیفۀ خداست پدرش، آدم صفی خلیفۀ حق مسجود ملایك، و آن كمپیر كابلی دنیاست كه آدمی بچه را از پدر ببرید به سحر، و انبیا و اولیا آن طبیب تدارك كننده اند

135.1                             ای برادر دان كه شه زاده توی                          بهر راه راست آماده توئی

135.2                             كابلی، ساحرۀ دنیاست، كاو                              كرده مَردان را اسیر رنگ و بو

135.3                             چون در افكندت در این آلوده روذ                      دم به دم میخوان و می دم، قُلْ أعوذ

135.4                             تا رهی زین جادوئی و این قلق                          استعاذت خواه از رب الفلق

135.5                             ز آن نبی دنیات را سحّاره خواند                        كاو به افسون، خلق را در چَه نشاند

135.6                             هین فسون گرم دارد گنده پیر                            كرده شاهان را دم ِ گرمش اسیر

135.7                             در درون سینه نفّاثات اوست                             عُقده های سحر را اثبات اوست

135.8                             ساحرۀ دنیا قوی دانا زنیست                             حلّ سحر او به پای عامه نیست

135.9                             ور گشادی عقدِ او را عقلها                              انبیا را كی فرستادی خدا ؟

135.10                      هین طلب كن خوش دمی، عقده گشا                   راز دان ِ "یفْعَلُ الله ما یشاء"

135.11                      همچو ماهی بسته استت او به شست                    شاه زاده ماند سالی و تو شصت

135.12                      شصت سال از شست او در محنتی                     نی خوشی نی بر طریق سُنتی

135.13                      فاسقی بد بخت، نی دنیات خوب                         نی رهیده از وبال و از ذنوب

135.14                      نفخ او این عُقده ها را سخت كرد                       پس طلب كن نفخۀ خلاق فرد

135.15                      تا نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی، تو را                           وا رهاند زین و گوید: برتر آ

135.16                      جز به نفخ حق نسوزد نفخ سحر                         نفخ قهر است این و، آن دم نفخ مهر

135.17                      رحمت او سابق است از قهر او                         سابقی خواهی، برو سابق بجو

135.18                      تا رسی اندر نفوس زوّجَت                               كای شه مسحور اینک مخرجت

135.19                      با وجود زال ناید آن حلال                                در شبیكه و در بر آن پر دلال

135.20                      نی بگفتست آن سراج امتان ؟                            این جهان و آن جهان را ضرّتان

135.21                      پس وصال این، فراق آن بود                            صحت این تن، سقام جان بود

135.22                      سخت می آید فراق این ممر                              پس فراق آن مقر دان سخت تر

135.23                      چون فراق نقش سخت است، ای جوان                فرقت نقاش صد چندان بدان

135.24                      ای كه صبرت نیست از دنیای دون                    صبر چون داری ز حق، ای دوست، چون ؟

135.25                      چون كه صبرت نیست زین آب سیاه                   چون صبوری داری از چشمۀ اله ؟

135.26                      چونكه بی این شرب، كم داری سكون                 چون ز ابر آری جدا، و ز یشربون ؟

135.27                      گر ببینی یك نفس حُسن ودود                            اندر آتش افكنی جان و وجود

135.28                      جیفه بینی بعد از آن، این شُرب را                      چون ببینی كرّ و فرّ ِ قرب را

135.29                      همچو شهزاده رسی در یار خویش                     پس برون آری ز پا، تو خار خویش

135.30                      جهد كن در بیخودی، خود را بیاب                     زودتر، والله اعلم بالصواب

135.31                      هر زمانی هین مشو با خویش جفت                    هر زمان، چون خر، در آب و گِل میفت

135.32                      از قصور چشم باشد آن عثار                            كه نبیند شیب و بالا  را چهار

135.33                      بوی پیراهان یوسف كن سند                             زآنكه بویش چشم روشن می كند

135.34                      صورت پنهان آن نور جبین                              كرده چشم انبیا را دور بین

135.35                      نور ِ آن رخسار برهاند ز نار                            هین مشو قانع به نور مستعار

135.36                      چشم را این نور، حالی بین كند                          جسم و عقل و روح را گرگین كند

135.37                      صورتش نور است و در تحقیق نار                   گر ضیا خواهی، دو دست از وی بدار

135.38                      دم به دم در رو فتد هر جا رود                          دیده و جانی كه حالی بین بود

135.39                      دور بیند، دور بین بی هنر                               همچنانكه دور دیدن خواب در

135.40                      خفته باشی بر لب جو خشك لب                         میدوی سوی سراب اندر طلب

135.41                      دور می بینی سراب و میدوی                           عاشق آن بینش خود میشوی

135.42                      میزنی در خواب با یاران تو لاف                      كه منم بینا دل و پرده شكاف

135.43                      نك بدان سو آب دیدم، هین شتاب                        تا رویم آنجا و، آن باشد سراب

135.44                      هر قدم زین آب تازی دورتر                            دو دوان سوی سراب با غرر

135.45                      عین آن عزمت، حجاب این شده                         كه به تو پیوسته است و آمده

135.46                      بس كسا عزمی به جائی می كند                         از مقامی كان غرض در وی بود

135.47                      دید و لاف خفته می ناید بكار                            جز خیالی نیست، دست از وی بدار

135.48                      خوابناكی، لیك هم بر راه خُسب                         الله الله، بر ره الله خُسب

135.49                      تا بود كه سالكی برتو زند                                از خیالات نعاست بَر كند

135.50                      خفته را گر فكر گردد همچو موی                      او از آن دقت نیابد راهِ كوی

135.51                      فكر خفته، گر دو تا و، گر سه تاست                   هم خطا، اندر خطا، اندر خطاست

135.52                      * ورچه چشمش تیز بین و با ضیاست                هم هبا اندر هبا اندر هباست

135.53                      موج بر وی میزند بی احتراز                            خفته پویان در بیابان دراز

135.54                      خفته می بیند عطشهای شدید                             آب اقرب منه مِنْ حَبْلِ الورید

 

136. حكایت آن زاهد كه در سال قحط خندان و شاد بود با مفلسی و بسیاری عیال و خلق می مردند از گرسنگی گفتندش: چه هنگام شادی است؟ كه هنگام صد تعزیت است. گفت: مرا باری نیست

136.1                             همچنان كان زاهد اندر سال قحط                       بود او خندان و، گریان جمله رهط

136.2                             پس بگفتندش: چه جای خنده است ؟                    قحط بیخ مومنان بر كنده است

136.3                             رحمت از ما، چشم خود بر دوختست                  ز آفتاب تیز، صحرا سوختست

136.4                             كِشت و باغ و رز سیه استاده است                     در زمین  َنم نیست، نی بالا نه پست

136.5                             خلق می میرند زین قحط و عذاب                       ده ده و صد صد، چو ماهی دور از آب

136.6                             بر مسلمانان نمی آری تو رحم ؟                        مومنان خویشند و یك تن، شحم و لحم

136.7                             رنج یك جزوی ز تن، رنج همه ست                   گر دم صلح است، یا خود ملحمه ست

136.8                             گفت: در چشم شما قحط است این                       پیش چشمم چون بهشت است این زمین

136.9                             من همی بینم به هر دشت و مكان                       خوشه ها انبُه رسیده تا میان

136.10                      خوشه ها در موج از باد صبا                            بر بیابان سبزتر از گندنا

136.11                      ز آزمون، من دست بروی میزنم                        دست و چشم خویش را چون بر كنم ؟

136.12                      یار فرعون تنید، ای قوم دون                            زین نماید مر شما را نیل خون

136.13                      یار موسیّ خِرَد گردید زود                               تا نماند خون و، بینید آب رود

136.14                      از پدر بر تو جفائی چون رود                           آن پدر در چشم تو سگ میشود

136.15                      آن پدر سگ نیست، تاثیر جفاست                       كه چنان رحمت نظر را سگ نماست

136.16                      گرگ می دیدند یوسف را به چَشم                      چونكه اخوان را حسودی بود و خشم

136.17                      با پدر چون صلح كردی، خشم رفت                   آن سگی شد، گشت بابا یار ِ تفت

 

137. بیان آنكه مجموع عالم صورت عقل كل است، چون با عقل كل به كژ روی جفا كردی و صورت عالم تو را غم فزاید اغلب احوال، چنانكه دل با پدر بد كردی صورت پدر تو را غم فزاید و نتوانی رویش را دیدن اگر چه پیش از آن نور دیده بوده باشد و راحت جان

137.1                             ُكل عالم صورت عقل  ُكل است                        كاوست بابای هر آنك اهل ِ ُقل است

137.2                             چون كسی با عقل كل كفران فزود                      صورت  ُكل پیش او هم سگ نمود

137.3                             صلح كن با این پدر عاقی بهل                           تا كه فرش زر نماید آب و گل

137.4                             پس قیامت نقدِ حال تو بود                                پیش تو چرخ و زمین مبدل شود

137.5                             من كه صلحم دائما با این پدر                            این جهان چون جنت استم در نظر

137.6                             هر زمان نو صورتی و نو جمال                       تا ز نو دیدن فرو میرد ملال

137.7                             من همی بینم جهان را پر نعیم                           آبها از چشمه ها جوشان مقیم

137.8                             بانگ آبش میرسد در گوش من                          مست می گردد ضمیر و هوش من

137.9                             شاخه ها رقصان شده چون ماهیان                     برگها كف زن مثال مطربان

137.10                      برق آیینه ست لامع از نمد                                گر نماید آینه تا چون بود ؟

137.11                      از هزاران من نمی گویم یكی                            زآنكه آگنده ست هر گوش از شكی

137.12                      پیش ِ وهم، این گفت، مژده دادن است                 عقل گوید: مژده چه؟ نقدِ من است

 

138. قصۀ فرزندان  ُعزیر علیه السلام كه از پدر احوال پدر می پرسیدند، گفت: آری از عقب من میآید. بعضی که شناختندش بیهوش شدند بعضی نشناختند می گفتند: خود مژده داد این بیهوش چیست؟

138.1                             همچو پوران عُزیر اندر گذر                            آمده، پرسان ز احوال پدر

138.2                             گشته ایشان پیر و باباشان جوان                         پس پدرشان پیش آمد ناگهان

138.3                             پس بپرسیدند از او: كای رهگذر                       از عُزیر ما عجب داری خبر ؟

138.4                             كه كسی مان گفت كه: امروز آن سند                  بعد نومیدی ز بیرون می رسد

138.5                             گفت: آری بعدِ من خواهد رسید                         آن یكی خوش شد، چو این مژده شنید

138.6                             بانگ میزد: كای مبشر باش شاد                        و آن دگر بشناخت، بی هوش اوفتاد

138.7                             كه چه جای مژده است، ای خیره  سر                 كه در افتادیم در كان ِ شِكر

138.8                             وهم را مژده ست و، پیش عقل نقد                     زآنكه چشم ِ وَهم شد محجوب فقد

138.9                             كافران را درد و مؤمن را بشیر                         لیك نقد حال در چشم بصیر

138.10                      زآنكه عاشق در دم نقد است مست                      لاجرم از كفر و ایمان برتر است

138.11                      كفر و ایمان، هر دو خود دربان ِ اوست               كاوست مغز و، كفر و دین او را دو پوست

138.12                      كفر، قشر خشك رو بر تافته                              باز ایمان، قشر لذت یافته

138.13                      قشرهای خشك را جا آتش است                         قشر ِ پیوسته به مغز ِ جان خوش است

138.14                      مغز خود از مرتبۀ خوش برتر است                   برتر است از خوش كه لذت گستر است

138.15                      این سخن پایان ندارد باز گرد                            تا بر آرد موسی ام از بحر گرد

138.16                      در خور عقل عوام این گفته شد                         از سخن، باقی آن بنهفته شد

138.17                      زرّ عقلت ریزه است ای متهم                            بر قراضه مُهر سكه چون نهم ؟

138.18                      عقل تو قسمت شده بر صد مهم                          بر هزاران آرزو و طمّ و رم

138.19                      جمع باید كرد اجزا را به عشق                          تا شوی خوش چون سمرقند و دمشق

138.20                      جو جوی چون جمع گردی ز اشتباه                    پس توان زد بر تو سكۀ پادشاه

138.21                      ور ز مثقالی شوی افزون، تو خام                      از تو سازد شه یكی زرینه جام

138.22                      پس بر او هم نام و هم القاب شاه                        باشد و هم صورتش، ای وصل خواه

138.23                      تا كه معشوقت بود هم نان هم آب                       هم چراغ و شاهد و نقل و شراب

138.24                      جمع كن خود را، جماعت رحمت است                تا توانم با تو گفتن آن چه هست

138.25                      زآنكه گفتن از برای یاوریست                           جان شرك از یاوری حق بریست

138.26                      جان ِ قسمت گشته بر حشو فلك                          در میان شصت سودا مشترك

138.27                      پس خموشی به دهد او را ثبوت                         پس جواب احمقان آمد سكوت

138.28                      این همی دانم، ولی مستی تن                             می گشاید بی مراد من دهن

138.29                      آنچنان كز عطسه و از خامیاز                           این دهان گردد به ناخواه تو باز

 

139. تفسیر این حدیث كه "انی لاستغفر الله ربی فی كلّ یوم ٍ سبعین مرة ً"

139.1                             همچو پیغمبر ز گفتن وز نثار                            توبه آرم روز، من هفتاد بار

139.2                             لیك آن مستی شود توبه شكن                             مُنسی است این مستی تن جامه كن

139.3                             حكمت اظهار تاریخ دراز                                 مستئی انداخت بر دانای راز

139.4                             راز پنهان را چنین طبل و علم                           آب جوشان گشته از جفّ القلم

139.5                             رحمت بی حد روانه هر زمان                           خفته اید از درك آن، ای مردمان

139.6                             جامۀ خفته خورد از جوی آب                           خفته اندر آب، جویای سراب

139.7                             میدود كانجای بوی آب هست                            زین تفكر راه را بر خویش بست

139.8                             * چونکه آن جا گفت، ز اینجا دور شد                بر خیالی او ز حق مهجور شد

139.9                             * دوربینانند و بس خفته روان                          رحمتی آریدشان ای رهروان

139.10                      * من ندیدم تشنگی خواب آورد                         خواب آرد تشنگیّ بی خرد

 

140. بیان آنكه عقل جزوی تا به گور بیش نبیند و در باقی مقلد انبیا و اولیاست

140.1                             خود خِرَد آن است كاو از حق چرید                    نی خرد كانرا عطارد آورید

140.2                             پیش بینیّ خِرَد تا گور بود                                و آن ِ صاحب دل به نفخ صور بود

140.3                             این خرد از خاک ِ گوری نگذرد                        وین قدم عرصۀ عجائب نسپرد

140.4                             زین قدم، وین عقل، رو بیزار شو                      چشم غیبی جوی و برخوردار شو

140.5                             همچو موسی نور كی یابد ز جیب ؟                    سخرۀ استاد و شاگردِ كتیب

140.6                             زین نظر، وین عقل ناید جز دوار                      پس نظر بگذار و بگزین انتظار

140.7                             از سخن گوئی مجوئید ارتفاع                            منتظر را به ز گفتن، استماع

140.8                             منصب تعلیم، نوعی شهوت است                       هر خیال شهوتی، در ره  بُت است

140.9                             گر به فضلش پی ببردی هر فضول                    كی فرستادی خدا چندین رسول ؟

140.10                      عقل جزوی، همچو برق است و درخش              در درخشی كی توان شد سوی وخش ؟

140.11                      نیست نور ِ برق بهر رهبری                             بلكه امر است ابر را كه: می گری

140.12                      برق ِ عقل ما برای گریه است                           تا بگرید نیستی، در شوق ِ هست

140.13                      عقل ِ كودك گفت: بر كتاب تن                           لیك نتواند بخود آموختن

140.14                      عقل رنجور آردش سوی طبیب                         لیك نبود در دوا عقلش مصیب

140.15                      نك شیاطین سوی گردون میشدند                        گوش بر اسرار بالا میزدند

140.16                      می ربودند اندكی ز آن رازها                           تا  ُشهب میراندشان زود از سما

140.17                      كه: روید آنجا، رسولی آمده ست                        هر چه میخواهید، از او آید به دست

140.18                      گر همی جوئید دُرّ بی بها                                 ادخلوا الابیات مِن ابوابها

140.19                      میزن آن حلقۀ در و، بر باب ایست                     کز سوی بام ِ فلكتان راه نیست

140.20                      نیست حاجت تان بدین راه ِ دراز                        خاكئی را داده ایم اسرار ِ راز

140.21                      پیش او آئید، اگر خائن نه اید                             نیشكر گردید از او، گر چه نئید

140.22                      سبزه رویاند ز خاكت، آن دلیل                          نیست كم از سمّ ِ اسب ِ جبرئیل

140.23                      سبزه گردی، تازه گردی در نوی                       گر تو خاك اسب جبریلی شوی

140.24                      سبزه ای جان بخش، كان را سامری                   كرد در گوساله، تا شد گوهری

140.25                      جان گرفت و بانگ زد ز آن سبزه او                  آن چنان بانگی كه شد فتنۀ عدو

140.26                      گر امین آئید سوی اهل راز                              وارهید از سر ُكله، مانند باز

140.27                      سر ُكلاه ِ چشم بند ِ گوش بند                             كه از او باز است مسكین و نژند

140.28                      ز آن  ُكله بر چشم ِ باز اول شده ست                   كه همه میلش سوی جنس ِ خود است

140.29                      چون بُرید از جنس و با شه گشت یار                  بر گشاید چشم او را  باز دار

140.30                      راند دیوان را حق از مرصاد خویش                  عقل جزوی را ز استبداد خویش

140.31                      كه: سری كم كن، نه ای تو مستبد                       بلكه شاگرد ولیّ  مُستعد

140.32                      رو، بر دل رو كه تو جزو دلی                          هین كه بندۀ پادشاه عادلی

140.33                      بندگی او به از سلطانی است                             كه "أَنَا خَیرٌ " ،  دَم ِ شیطانی است

140.34                      فرق بین و، بر گزین تو، ای حبیس                    بندگی آدم، از كبر بلیس

140.35                      گفت، آنكه هست خورشیدِ  ره او                        حرف طوبی هر كه ذلت نفسهُ

140.36                      سایۀ طوبی ببین و خوش بخُسب                        سر بنه در سایه، بی سركش بخسب

140.37                      ظلّ "ذلت نفسه" خوش مضجعی ست                  مستعدّان صفا را مهجعی است

140.38                      گر از این سایه روی سوی منی                         زود طاغی گردی و، ره گم كنی

 

141. بیان آیه کریمه "یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا، لا تُقَدِّمُوا بَینَ یدَی الله وَ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله
چون نبی نیستی، ز امّت باش --- چون كه سلطان نه ای، رعیت باش
پس رو خاموشان خامش باش --- و از خودی رای زحمتی متراش

141.1                             پس برو خاموش باش از انقیاد                          زیر سایۀ شیخ و امر اوستاد

141.2                             * پس رو و، صامت شو و، خاموش باش            از وجود خویش والی کم تراش

141.3                             ورنه، گرچه مستعد و قابلی                              مسخ گردی تو، ز لافِ كاملی

141.4                             هم ز استعداد وا مانی اگر                                سركشی ز استاد ِ رادِ با خبر

141.5                             صبر كن در موزه دوزی و بسوز                      ور شوی بی صبر، مانی پاره دوز

141.6                             كهنه دوزان، گر بُدیشان صبر و حلم                   جمله نو دوزان شدندی هم به علم

141.7                             بس بكوشیّ و، به آخر از كلال                          خود به خود گوئی که: "العقلُ عقال"

141.8                             همچو آن مردِ مفلسف روز ِ مرگ                      عقل را میدید بس بی بال و برگ

141.9                             بی غرض می كرد آن دم اعتراف                      كز ذكاوت، راندیْم، اسب از گزاف

141.10                      از غروری سر كشیدیم از رجال                        آ  ِشنا كردیم در بحر ِ خیال

141.11                      آ   ِشنا هیچ است اندر بحر روح                         نیست اینجا چاره جز كشتی نوح

141.12                      کاشکی کاو آ  ِشنا ناموختی                              تا طمع در نوح و کشتی دوختی

141.13                      این چنین فرمود آن شاه ِ  ُرسُل                          كه: منم كشتی در این دریای  ُكل

141.14                      یا كسی كاو در بصیرتهای من                           شد خلیفۀ راستین بر جای من

141.15                      كشتی نوحیم در دریا، كه تا                              رو نگردانی ز كشتی ای فتی

141.16                      همچو كنعان، سوی هر كوهی مرو                    از ُنبی "لا عاصِمَ الیوْمَ " شنو

141.17                      می نماید پست این كشتی ز بند                          می نماید كوه فكرت، بس بلند

141.18                      پست منگر، هان و هان، این پست را                  بنگر آن فضل ِ خدا پیوست را

141.19                      در بلندی ِ كوه ِ فكرت كم نگر                           كه یكی موجش كند زیر و زبر

141.20                      گر تو كنعانی، نداری باورم                              گر دو صد چندین نصیحت پرورم

141.21                      گوش كنعان كی پذیرد این كلام ؟                       كه بر او مُهر خدای است و ختام

141.22                      كی گذارد موعظه بر مُهر حق ؟                        كی بگرداند حدث حكم سَبَق ؟

141.23                      لیك میگویم حدیث خوش پیی                            بر امید آنكه تو كنعان نه ای

141.24                      آخر، این اقرار خواهی كرد، هین                       هم ز اول، روز آخر را ببین

141.25                      می توانی دید آخر را، مكن                               چشم آخر بینت را كور و ُكهُن

141.26                      هر كه آخر بین بود مسعود وار                         نبودش هر دم به رَه رفتن عثار

141.27                      گر نخواهی هر دمی این خفت و خیز                  ُكن ز خاك پای مردی، چشم تیز

141.28                      ُكحل دیده ساز، خاكِ پاش را                             تا بیندازی سر ِ اوباش را

141.29                      كه از این شاگردی و زین افتقار                        سوزنی باشی، شوی تو ذو الفقار

141.30                      سُرمه كن تو، خاك این بگزیده را                       هم بسوزد، هم بسازد دیده را

141.31                      * چشم روشن کن ز خاک اولیا                         تا ببینی ز ابتدا تا انتها

 

142. قصۀ شكایت استر با شتر كه: من بسیار در رو می افتم در راه رفتن و تو كم در روی می آئی، حکمت این چیست؟، و جواب گفتن ِ شتر او را

142.1                             چشم اشتر ز آن بود بس نور بار                        كاو خورد از بهر نور ِ چشم، خار

142.2                             * خار خور، تا  ُگل برویاند تو را                      چشم تو روشن شود، جان با صفا

142.3                             * خار را از چشم دل گر بَرکنی                        چشم جان را حق ببخشد روشنی

142.4                             گفت روزی استری با اشتری                           چونكه با او جمع شد در آخوری

142.5                             * گفت: من بسیار می افتم به رو                       در گریوه و راه و، در بازار و كو

142.6                             کز چه در رو می فتم بسیار من؟                        در ره هموار و ناهموار، من ؟

142.7                             خاصه از بالای  ُكه، تا زیر كوه                        در سر آیم، هر زمانی از شكوه

142.8                             كم همی افتی تو در رو، بهر چیست ؟                 یا مگر خود جان پاكت دولتیست

142.9                             در سر آیم هر دم و زانو زنم                             پوز و زانو ز آن خطا پُر خون كنم

142.10                      كژ شود پالان و رختم بر سرم                           و ز مكاری هر زمان زخمی خورم

142.11                      همچو كم عقلی، كه از عقل ِ تباه                        بشكند توبه به هر دم، در گناه

142.12                      سخرۀ ابلیس گردد در زَمَن                               از ضعیفی رای، آن توبه شكن

142.13                      در سر آید هر زمان چون اسبِ لنگ                   كه بود بارش گران و، راه، سنگ

142.14                      میخورد از غیب، بر سر زخم، او                      از شكست توبه، آن ادبار خو

142.15                      باز توبه میكند با رای سُست                             دیو در دم، باز توبه اش را سكست

142.16                      ضعف اندر ضعف و، كبرش آنچنان                   كه به خواری بنگرد در واصلان

142.17                      ای شتر، كه تو مثال مؤمنی                              كم فِتی در رو و، كم  بینی زنی

142.18                      تو چه داری كه چنین بی آفتی ؟                         بی عِثاری و، كم اندر رو فتی

142.19                      گفت: گر چه هر سعادت از خداست                    در میان ما و تو، بس فرقهاست

142.20                      سربلندم من، دو چشم من بلند                            بینش عالی، امان است از گزند

142.21                      از سر هر كوه تا پایان آن                                 من گو و هموار را بینم عیان

142.22                      همچنان كه دید آن صدر اجل                            پیش كار خویش تا روز اجل

142.23                      آنچه خواهد بود بعد بیست سال                          داند اندر حال، آن نیكو خصال

142.24                      حال ِ خود تنها ندید آن متقی                              بلكه حال مغربی و مشرقی

142.25                      نور در چشم و دلش سازد سَكن                         بهر چه سازد؟ پی حُب الوطن

142.26                      همچو یوسف، كاو بدید اول به خواب                  كه سجودش كرد ماه و آفتاب

142.27                      از پس ده سال، بلكه بیشتر                                آنچه یوسف دیده بُد، بر كرد سر

142.28                      نیست آن "ینظر بنور الله"  گزاف                       نور ِ ربانی بود گردون شكاف

142.29                      نیست اندر چشم تو آن نور، رو                         هستی اندر "حس ِ حیوانی" گرو

142.30                      تو ز ضعف چشم، بینی پیش ِ پا                         تو ضعیف و، هم ضعیفت، پیشوا

142.31                      پیشوا چشم است، دست و پای را                       كاو ببیند جای را، ناجای را

142.32                      دیگر آنكه، چشم من روشن تر است                    دیگر آنكه، خلقت من اطهر است

142.33                      زآنكه هستم من ز اولاد حلال                            نی ز اولادِ زنا، و اهل ضلال

142.34                      تو ز اولاد زنائی، بی گمان                              تیر كژ پرد، چو کژ باشد كمان

142.35                      * بَد بیاید جمله را، بَد در وجود                         همچنان کآمد ز فرعون ِ عنود

142.36                      * گر چه صد طاعت کند ابلیس نیز                    فایده نبود چو بَد اصل است و حیز

 

143. تصدیق كردن استر جواب اشتر را، و اقرار آوردن به فضل او بر خود، و از او استعانت خواستن و بدو پناه گرفتن به صدق، و نواختن شتر او را، و راه نمودن و یاری دادن پدرانه و شاهانه

143.1                             گفت استر: راست گفتی ای شتر                        این بگفت و، چشم كرد از اشك پُر

143.2                             ساعتی بگریست، در پایش فتاد                         گفت: ای بُگزیدۀ ربّ العباد

143.3                             چه زیان دارد، گر از فرخندگی ؟                       در پذیری تو مرا در بندگی ؟

143.4                             * فضل تو بر من فزون است از شمار                هم به فضل خود مرا معذور دار

143.5                             گفت: چون اقرار كردی پیش من                       رو كه رستی از بلاهای زَمَن

143.6                             چون شدی منصف، رهیدی از بلا                      تو عدو بودی، شدی ز اهل ولا

143.7                             خوی بَد، در ذاتِ تو، اصلی نبود                       كز بد اصلی، نیاید جز جحود

143.8                             آن بَد عاریتی باشد كه او                                  آرد اقرار و شود او توبه جو

143.9                             همچو آدم، ذلتش عاریّه بود                              لا جرم اندر زمان توبه نمود

143.10                      چونكه اصلی بود جرم آن بلیس                         ره نبودش جانب توبۀ نفیس

143.11                      رو كه رَستی از خود و از خوی بَد                    وز زبانۀ نار و، از دندان ِ دَد

143.12                      رو كه اكنون دست در دولت زدی                     در فکندی خود به بخت سرمدی

143.13                      "ادخلی" تو، "فی عبادی" یافتی                         "ادخلی فی جنتی" دریافتی

143.14                      در عبادش، راه كردی خویش را                       رفتی اندر خلد، از راه خفا

143.15                      "اِهدنا" گفتی "صراط مستقیم"                           دست تو بگرفت و بُردت تا نعیم

143.16                      نار بودی، نور گشتی ای عزیز                         غوره بودی، گشتی انگور و مویز

143.17                      اختری بودی، شدی تو آفتاب                            شاد باش، الله اعلم بالصواب

143.18                      ای ضیاء الحق حسام الدین بگیر                        شهدِ خویش اندر فکن در حوض ِ شیر

143.19                      تا رهد آن شیر، از تغییر ِ طعم                           یابد از بحر ِ مزه، تكثیر طعم

143.20                      متصل گردد بدان بحر ِ "أ لَسْت"                        چونكه شد دریا، ز هر تغییر رَست

143.21                      منفذی یابد در آن بحر ِ عسل                             آفتی را نبود اندر وی عمل

143.22                      غُره ای كن شیروار، ای شیر حق                      تا رود آن غُره بر هفتم طبق

143.23                      چه خبر جان ِ ملول ِ سیر را ؟                           كی شناسد موش غرۀ شیر را ؟

143.24                      بر نویس احوال ِ خود با آب زر                         بهر هر دریا دلی نیكو گهر

143.25                      آب ِ نیل است این حدیث جان فزا                       یا رَبش، در چشم قبطی خون نما

 

144. لابه كردن ِ قبطی سبطی را كه یك سبو به نیت خویش از نیل پُر كن و بر لب من نه، تا بخورم به حقّ دوستی و برادری، سبوئی كه شما سبطیان بهر خود پر می كنید از نیل، آب صاف است و سبو كه ما قبطیان پر می كنیم خون صاف است

144.1                             می شنیدم كه در آمد قبطیی                               از عطش اندر وثاق ِ سبطیی

144.2                             گفت: هستم یار و خویشاوندِ تو                          گشته ام امروز حاجتمندِ تو

144.3                             زآنكه موسی جادوئی كرد و فسون                     تا كه آبِ نیل ِ ما را كرد خون

144.4                             سبطیان زآن، آبِ صافی میخورند                      پیش قبطی، خون شد آب، از چشم بند

144.5                             قبطیان نك میمرند از تشنگی                             از پی ادبار خود، یا بَد رگی

144.6                             بهر خود، یك طاس را پُر آب كن                       تا خورد از آبت این یار كهن

144.7                             چون برای خود كنی این طاس پُر                      خون نباشد، آب باشد پاك و حُر

144.8                             من طفیل ِ تو، بنوشم آب هم                              كه طفیلی در تبع بجهد ز غم

144.9                             گفت: ای جان ِ جهان، خدمت كنم                       پاس دارم، ای دو چشم ِ روشنم

144.10                      بر مراد تو روم شادی كنم                                بندۀ تو باشم، آزادی كنم

144.11                      طاس را از نیل او پُر آب كرد                           بر دهان بنهاد و نیمی را بخورد

144.12                      طاس را كژ كرد سوی آب خواه                        كه: بخور تو هم، شد آن خون ِ سیاه

144.13                      باز آن سو كرد كژ، خون آب شد                        قبطی اندر خشم و اندر تاب شد

144.14                      ساعتی بنشست تا خشمش برفت                         بعد از آن گفتش كه: ای صمصام زفت

144.15                      ای برادر، این گره را چاره چیست ؟                  گفت: این را آن خورد، كاو متقی است

144.16                      متقی آن است كاو بیزار شد                              از ره فرعون و، موسی وار شد

144.17                      قوم موسی شو، بخور این آب را                        صلح كن با مه، ببین مهتاب را

144.18                      صد هزاران ظلمت است از خشم ِ تو                  بر عباد الله، اندر چشم ِ تو

144.19                      خشم بنشان، چشم بگشا، شاد شو                        عبرت از یاران بگیر، استاد شو

144.20                      كی طفیل من شوی در اغتراف ؟                       چون تو را كفری است همچون كوه ِ قاف

144.21                      كوه در سوراخ ِ سوزن كی رود ؟                      جز مگر آن کوه، برگ  َکه شود

144.22                      كوه را  َكه كن به استغفار ِ خوش                       جام مغفوران بگیر و خوش بكش

144.23                      تو بدین تزویر، چون نوشی از آن ؟                    چون حرامش كرد حق بر كافران

144.24                      خالق تزویر، تزویر تو را                                كی خرد؟ ای مفتریّ مفترا

144.25                      آل ِ موسی شو، كه حیلت سود نیست                   حیله ات باد تهی پیمود نیست

144.26                      زَهره دارد آب كز امر صمد ؟                           گردد و، با كافران آبی  ُكند ؟

144.27                      زَهره دارد آب کز امر خدا ؟                             بگذرد، کفار را بخشد صفا ؟

144.28                      یا تو پنداری كه تو نان میخوری                        زَهر ِ مار و كاهش جان میخوری

144.29                      نان كجا اصلاح آن جانی كند ؟                          كاو دل از فرمان جانان بر كند ؟

144.30                      یا تو پنداری كه حرفِ مثنوی ؟                         چون بخوانی، رایگانش بشنوی ؟

144.31                      یا كلام ِ حكمت و سِرّ نهان ؟                             اندر آید سهل در گوش ِ کهان؟

144.32                      اندر آید، لیك چون افسانه ها                             پوست بنماید، نه مغز و دانه ها

144.33                      در سر و در رو كشیده چادری                          رو نهان كرده ز چشمت، دلبری

144.34                      شاهنامه یا كلیله، پیش تو                                  همچنان باشد كه قرآن، از عتو

144.35                      فرق آنگه باشد، از حق و مجاز                         كه كند كحل عنایت، چشم باز

144.36                      ور نه پشك و مشك، پیش اخشمی                       هر دو یكسان است، چون نبود شمی

144.37                      خویشتن مشغول كردن، از ملال                        باشدش قصد، از كلام ذو الجلال

144.38                      كاتش وسواس را و غصه را                            ز آن سخن بنشاند و سازد دوا

144.39                      بهر این مقدار، آتش شاندن                               آب پاك و بول، یكسان شد به فن

144.40                      آتش وسواس را، این بول و آب                         هر دو بنشانند، همچون خمر و خواب

144.41                      لیك، گر واقف شوی زین آبِ پاك                       كه كلام ایزد است و روحناك

144.42                      نیست گردد وسوسۀ كلی ز جان                         دل بیابد ره به سوی  ُگل ستان

144.43                      زآنكه در باغی و در جوئی پرد                         هر كه از  سِرّ صَحَف بوئی برد

144.44                      یا تو پنداری كه روی اولیا ؟                             آنچنان كه هست، می بینیم ما ؟

144.45                      در تعجب مانده پیغمبر از آن                             چون نمی بینند رویم مومنان ؟

144.46                      چون نمی بینند نور رُوم خلق ؟                          كه سَبَق برده ست بر خورشیدِ شرق

144.47                      ور همی بینند، این حیرت چراست ؟                   تا كه وحی آمد كه: آن رو در خفاست

144.48                      سوی تو ماه است و، سوی خلق ابر                    تا نبیند رایگان روی تو  َگبر

144.49                      سوی تو دانه است و، سوی خلق دام                   تا ننوشد زین شرابِ خاص، عام

144.50                      گفت یزدان كه: " َتراهُمْ ینظرون"                      نقش حمامند، "هُمْ لا یبصرون"

144.51                      می نماید صورت، ای صورت پرست                كان دو چشم مردۀ او ناظر است

144.52                      پیش ِ چشم ِ نقش می آری ادب                           كاو چرا پاسم نمی دارد؟ عجب!

144.53                      از چه بس بی پاسخ است این نقل ِ خَوش ؟           كه سلامم را علیكی نیستش

144.54                      می نجنباند سر و سبلت ز جود                          پاس ِ آنكه كردمش من صد سجود

144.55                      حق اگر چه سر نجنباند بُرون                            پاس ِ آن، ذوقی دهد در اندرون

144.56                      كه دو صد جنبیدن سر ارزد آن                          سر چنین جنباند آخر عقل و جان

144.57                      عقل را خدمت كنی در اجتهاد                           پاس ِ عقل آن است كافزاید رشاد

144.58                      حق نجنباند به ظاهر سر تو را                          لیك سازد بر سران سرور تو را

144.59                      مر تو را چیزی دهد یزدان نهان                        كه سجود تو كنند اهل جهان

144.60                      آنچنان كه داد سنگی را هنر                              تا عزیز خلق شد، یعنی كه زر

144.61                      قطرۀ آبی بیابد لطف حق                                  گوهری گردد، بَرَد از زر سبق

144.62                      جسم خاك است و چو حق تابیش داد                   در جهان گیری چو مه شد اوستاد

144.63                      هین طلسم است این و نقش مرده است                 احمقان را، چشمش از ره برده است

144.64                      می نماید آنكه چشمی میزند                               ابلهانش کرده اند از جان سند

 

145. درخواستن قبطی دعای خیر و هدایت از سبطی و دعا كردن سبطی قبطی را به خیر و مستجاب شدن آن دعا از اكرم الاكرمین

145.1                             گفت قبطی: تو دعائی كن، كه من                       از سوادِ دل، ندارم آن دهن

145.2                             تا بود كه قفل این دل وا شود                             زشت را در بزم خوبان جا شود

145.3                             از تو مسخی، صاحب خوبی شود                      یا بلیسی، باز كرّوبی شود

145.4                             یا به فرّ ِ دستِ مریم، بوی مُشك                         یابد و ترّیّ و میوه، شاخ ِ خشك

145.5                             سبطی آن دم در سجود افتاد و گفت                    كای خدای عالم جهر و نهفت

145.6                             * سبطی و قبطی همه بندۀ تو اند                       عاجز ِ امر تو اند و مستمند

145.7                             جز تو پیش كه بر آرد بنده دست ؟                      هم دعا و هم اجابت از تو است

145.8                             هم ز اول تو دهی میل دعا                               تو دهی آخر دعاها را جزا

145.9                             اول و آخر توئی، ما در میان                            هیچ هیچی كه نیاید در بیان

145.10                      این چنین میگفت تا افتاد طشت                          از سر بام و دلش بی هوش گشت

145.11                      باز آمد او به هوش اندر دعا                             "لَیسَ لِلإِنسان ِ إِلا ما سعی"

145.12                      در دعا بود او كه ناگه نعره ای                          از دل قبطی بجَست و غُره ای

145.13                      كه هلا بشتاب و ایمان عرضه كن                      تا ببُرم زود زُنّار ِ كهُن

145.14                      آتشی در جان من انداختند                                 مر بلیسی را به جان بنواختند

145.15                      دوستی تو ز حُبّ ِ ناشگفت                               حمد لله، عاقبت دستم گرفت

145.16                      كیمیائی بود صحبتهای تو                                كم مباد از خانۀ دل پای تو

145.17                      تو یكی شاخی بُدی از نخل خُلد                          چون گرفتم، او مرا تا خلد بُرد

145.18                      سیل بود آنكه تنم را در ربود                             بُرد سلیم تا لب دریای ِ جود

145.19                      من به بوی آب رفتم سوی سیل                          بحر دیدم، در گرفتم كیل كیل

145.20                      طاس آوردش كه اكنون آب گیر                         گفت: رو، شد آبها پیشم حقیر

145.21                      شربتی خوردم ز الله اشتری                              تا به محشر تشنگی ناید مرا

145.22                      آنكه جو و چشمه ها را آب داد                           چشمه ای در اندرون من گشاد

145.23                      این جگر كه بود گرم و آب خوار                       گشت پیش ِ همت او، آب، خوار

145.24                      كافِ كافی آمد او بهر عباد                               صدق وعدۀ "کهیعص"

145.25                      كافی ام، بدهم تو را من جمله خیر                      بی سبب، بی واسطۀ یاری غیر

145.26                      كافی ام، بی نان دهم سیری تو را                       بی غلام و چاکرت بخشم کیا

145.27                      كافی ام، بی دارویت درمان كنم                         کوه را و، چاه را میدان كنم

145.28                      بی كتاب و اوستا تلقین دهم                               بی بهارت نرگس و نسرین دهم

145.29                      موسئی را دل دهم با یك عصا                           تا زند بر عالمی شمشیرها

145.30                      دستِ موسی را دهم یك نور و تاب                     كه طپانچه میزند بر آفتاب

145.31                      چوب را ماری كنم من هفت سر                        كه نزاید ماده مار، او را ز نر

145.32                      خون نیامیزم در آب نیل من                              خود كنم خون عین آبش را به فن

145.33                      شادی ات را غم كنم، چون آبِ نیل                     كه نیابی سوی شادیها سبیل

145.34                      باز چون تجدیدِ ایمان بر تنی                             باز از فرعون بیزاری كنی

145.35                      موسی رحمت ببینی سر زده                             نیل خون بینی از او آب آمده

145.36                      چون سر رشته نگهداری درون                         نیل ذوق تو نگردد هیچ خون

145.37                      من گمان بردم كه ایمان آورم                            تا از این طوفان خون آبی خورم

145.38                      من چه دانستم، كه تبدیلی كند                             در نهاد من، مرا نیلی كند

145.39                      سوی چشم خود یكی نیلم روان                          برقرارم پیش چشم دیگران

145.40                      همچنان كه این جهان پیش نبی                           غرق تسبیح است و پیش ما غبی

145.41                      پیش پیغمبر جهان پُر عشق و داد                       پیش چشم دیگران مرده و جماد

145.42                      پست و بالا پیش چشمش تیز رو                        از كلوخ و سنگ، او نكته شنو

145.43                      با عوام این جمله پست و مرده ای                      زین عجب تر من ندیدم پرده ای

145.44                      گورها یكسان به پیش چشم ما                            روضه و حفره به چشم اولیا

145.45                      عامه گفتندی كه: پیغمبر ترُش                           از چه گشته ست و شده ست او ذوق كُش؟

145.46                      خاص گفتندی كه: پیش چشمتان                         می نماید او ترُش، ای امتان

145.47                      یك زمان در چشم ما آئید تا                               خنده ها بینید اندر هَلْ أتی

145.48                      از سر امرود بُن بنماید آن                                منعكس صورت، به زیر آ ای جوان

145.49                      آن درخت هستی است، امرود بُن                       تا در آنجائی، نماید، نو، كهُن

145.50                      تا در آنجائی ببینی خارزار                               پر ز كژدمهای خشم و پُر ز مار

145.51                      چون فرود آئی ببینی رایگان                             یك جهان پُر ُگلرخان و دایگان

145.52                      * چون فرود آئی فرود آید تو را                        در درون اسرار فیض کبریا

 

146. حكایت آن زن پلید كار كه شوهر را گفت: آن خیالات از سر امرود بُن می نماید تو را كه چنین نماید چشم را از سر امرود بن، از سر درخت فرود آ تا آن خیالات برود، و اگر كسی گوید كه: آنچه آن مرد میدید خیال نبود، جواب آن است که این مثال است نه مثل، در مثال همین قدر بس بود كه اگر بر سر امرود بن نرفتی هرگز آنها ندیدی خواه خیال، خواه حقیقت و همین کافی است

146.1                             آن زنی میخواست تا با مول ِ خود                      جمع گردد پیش شوی گول ِ خود

146.2                             پس به شوهر گفت زن: كای نیك بخت                من بر آیم میوه چینم از درخت

146.3                             چون بر آمد بر درخت آن زن، گریست               چون ز بالا سوی شوهر بنگریست

146.4                             گفت شوهر را كه: ای مأبون رد                        كیست آن لوطی كه بر تو می فتد ؟

146.5                             تو به زیر او چو زن بغنوده ای                         ای دریغا تو مخنث بوده ای

146.6                             گفت شوهر: نی، سرت گوئی بگشت                  ور نه اینجا نیست غیر ِ من به دشت

146.7                             زن مكرر كرد كه: ای با برطله                         كیست بر پشتت فرو خفته هله ؟

146.8                             گفت: ای زن هین فرود آ از درخت                    كه سرت گشت و خرف گشتی تو سخت

146.9                             چون فرود آمد، بر آمد شوهرش                        زن كشید آن مول را اندر بَرَش

146.10                      گفت شوهر: كیست این؟ ای روسپی                   كه به بالای تو آمد چون كپی

146.11                      گفت زن: نی، نیست اینجا غیر من                     هین سرت بر گشته شد، هرزه متن

146.12                      او مكرر كرد بر زن آن سخُن                            گفت زن: این هست از امرود بُن

146.13                      * از سر امرود بُن من همچنان                          كژ همی دیدم كه تو، ای قلتبان

146.14                      هین فرود آ، تا ببینی هیچ نیست                         این همه تخییل از امرو بُنی ست

146.15                      هزل تعلیم است، آن را جد شنو                          تو مشو بر ظاهر هزلش گرو

146.16                      هر جدی هزل است پیش هازلان                       هزلها جدّ است پیش عاقلان

146.17                      كاهلان امرود بُن جویند لیك                              تا بدان امرود بُن راهی است نیك

146.18                      نقل كن، ز امرود بُن كاكنون بر او                     گشته ای تو خیره چشم و خیره رو

146.19                      این منی و هستی اول بود                                 كه از او دیده كژ و احول بود

146.20                      چون فرود آئی از این امرود بُن                         كژ نماند فكرت و چشم و سخُن

146.21                      یك درخت سخت بینی گشته این                         شاخ او بر آسمان هفتمین

146.22                      چون فرود آئی از آن گردی جدا                        مبدلش گرداند از رحمت، خدا

146.23                      راست بینی، گر بُدی آسان چنین                        مصطفی كی خواستی از رب دین ؟

146.24                      گفت: بنما جزو جزو از فوق و پست                  آنچنان كه پیش تو آن جزو هست

146.25                      زین تواضع، گر فرود آئی، خدا                         راست بینی بخشد آن چشم تو را

146.26                      بعد از آن بر رو، بر آن امرود بن                      كه مبدل گشت و سبز، از امر ُكن

146.27                      چون درخت موسوی شد آن درخت                    چون سوی موسی كشانیدی تو رخت

146.28                      آتش او را سبز و خرم میكند                             شاخ او "إِنِّی أَنَا الله" میزند

146.29                      زیر ظلش، جمله حاجاتت روا                           این چنین باشد، الهی كیمیا

146.30                      آن منی و هستی ات باشد حلال                          كه در او بینی صفات ذو الجلال

146.31                      شد درخت كژ مقوم حق نما                              اصله ثابت و، فرعه، فی السما

 

147. باقی قصۀ موسی علیه السلام

147.1                             كامدش پیغام از وحی مهم                                كه كژی بگذار اكنون فَاستقم

147.2                             این درخت تن، عصای موسی است                    كامرش آمد كه: بیندازش ز دست

147.3                             تا ببینی خیر او و، شرّ او                                 بعد از آن بر گیر او را، ز امر هو

147.4                             پیش از افكندن نبود آن چوب مار                       چون به امرش بر گرفتی گشت یار

147.5                             بود اول برگ افشان برّه را                              گشت معجز آن گروه غرّه را

147.6                             گشت حاكم بر سر فرعونیان                             آبشان خون كرد و كف بر سر زنان

147.7                             از مزارع شان بر آمد قحط و مرگ                    از ملخهائی كه میخوردند برگ

147.8                             تا بر آمد بیخود از موسی دعا                           چون نظر افتادش اندر منتها

147.9                             كاین همه اعجاز و كوشیدن چراست ؟                 چون نخواهند این جماعت گشت راست

147.10                      * امرش آمد كه  ِاتباع ِ نوح  ُكن                        تركِ پایان بینی ِ مشروح  ُكن

147.11                      ز آن تغافل كن چو داعیّ رهی                          امر بَلِّغْ هست، نبود آن  ُتهی

147.12                      كمترین حكمت كز این  ِالحاح ِ تو                       جلوه گردد آن لجاج و آن عتو

147.13                      تا كه ره بنمودن و اضلال ِ حق                         فاش گردد بر همۀ اهل ِ فرَق

147.14                      چون كه مقصود از وجود اظهار بود                  بایدش از پند و اغوا آزمود

147.15                      دیو، الحاح ِ غوایت می كند                               شیخ، الحاح ِ هدایت می كند

147.16                      * باز گرد و قصۀ قبطی بگو                            َگردِ کفر از باطن خود، زود شو

 

148. * سخت شدن کار بر قبطیان و شفاعت کردن فرعون

148.1                             چون پیاپی گشت آن امر شخون                         نیل می آمد سراسر جمله خون

148.2                             تا به نفس خویش فرعون آمدش                         لابه می كرد و دو تا گشته قدش

148.3                             كانچه ما كردیم، ای سلطان مكن                        نیست ما را روی ایراد سخن

148.4                             پاره پاره گردمت، فرمان پذیر                           من به عزّت خو گرم، سختم مگیر

148.5                             هین بجنبان لب به رحمت، ای امین                    تا ببندد این دهان آتشین

148.6                             گفت: یا رب، می فریبد او مرا                          می فریبد او فریبیدۀ تو را

148.7                             بشنوم، یا من دهم هم خدعه اش                         تا بداند اصل را، آن فرع كش

148.8                             كاصل هر مكری و حیلت پیش ماست                 هر چه بر خاك است، اصلش بر سماست

148.9                             گفت حق: آن سگ نیرزد هم، بدان                     پیش سگ انداز از دور استخوان

148.10                      هین بجنبان آن عصا تا خاكها                            وا دهد هر چه ملخ كردش هبا

148.11                      و آن ملخها در زمان گردد سیاه                         تا ببیند خلق تبدیل اله

148.12                      كه سببها نیست حاجت مر مرا                           آن سبب بهر حجاب است و غِطا

148.13                      تا طبیعی خویش بر دارو زند                            تا منجم رو به استاره كند

148.14                      تا منافق از حریصی بامداد                               سوی بازار آید از بیم كساد

148.15                      بندگی ناكرده و ناشسته روی                            لقمۀ دوزخ بگشته لقمه جوی

148.16                      آكل و مأكول آمد جان عام                                همچو آن برۀ چرنده از حُطام

148.17                      می چرَد آن بره و قصاب شاد                           كاو برای ما چرد برگِ مراد

148.18                      كار دوزخ می كنی در خوردنی                         بهر او خود را تو فربه می كنی

148.19                      كار خود كن روزی حكمت بخور                       تا شود فربه دل با كرّ و فر

148.20                      خوردن تن، مانع این خوردن است                     جان چو بازرگان و تن چون ره زن است

148.21                      شمع ِ تاجر آنگه است افروخته                          كه بود ره زن چو هیزم سوخته

148.22                      خویشتن را گم مكن یاوه مكوش                         كه تو آن هوشی و باقی هوش پوش

148.23                      دان كه هر شهوت چو خمر است و چو بَنگ         پردۀ هوش است و غافل زوست دنگ

148.24                      خمر تنها نیست سر مستیّ هوش                        هر چه شهوانیست، بندد چشم و گوش

148.25                      * ترک شهوت کن، اگر خواهی تو هوش            دان که شهوت باز بندد چشم و گوش

148.26                      آن بلیس از خمر خوردن دور بود                      مست بود او از تكبر و از جحود

148.27                      مست آن باشد كه آن بیند كه نیست                      زر نماید آنچه مسّ و آهنیست

 

149. دعا کردن موسی علیه السلام و سبز شدن ِ کشت

149.1                             این سخن پایان ندارد، موسیا                             لب بجنبان تا برون آید گیا

149.2                             همچنان كرد و، هم اندر دم زمین                       سبز گشت از سنبل و حبّ ثمین

149.3                             اندر افتادند در لوت آن نفر                               قحط دیده مرده از جوع البقر

149.4                             چند روزی سیر خوردند از عطا                        آن دمیّ و آدمیّ و چار پا

149.5                             چون شكم پُر گشت و بر نعمت زدند                   و آن ضرورت رفت، پس طاغی شدند

149.6                             نفس، فرعون است، هان سیرش مكن                  تا نیارد یاد از آن كفر كهن

149.7                             بی تفِ آتش، نگردد نفس خوب                         تا نشد آهن چو اخگر، هین مكوب

149.8                             بی مجاعت نیست تن جنبش كنان                       آهن سرد است، میكوبی بدان

149.9                             گر بگرید، ور بنالد زار زار                             او نخواهد شد مسلمان، هوش دار

149.10                      او چو فرعون است در قحط آنچنان                    پیش موسی سر نهد لابه كنان

149.11                      چون كه مستغنی شد او طاغی شود                    خر چو بار انداخت اسكیزه زند

149.12                      پس فراموشش شود، چون رفت پیش                  كار او، از آه و زاریهای خویش

149.13                      سالها مردی كه در شهری بود                           یك زمان كش چشم در خوابی رود

149.14                      شهر دیگر بیند او پُر نیك و بد                           هیچ در یادش نیاید شهر خَود

149.15                      كه: من آنجا بوده ام، این شهر نو                        نیست آن ِ من، در اینجایم گرو

149.16                      بل چنان داند كه خود پیوسته او                         هم در این شهرش بُدَست ابداع و خو

149.17                      چه عجب گر روح موطنهای خویش                   كه بُدَستش مسكن و میلاد پیش

149.18                      می نیارد یاد، كاین دنیا چو خواب                      می فرو پوشد، چو اختر را سحاب

149.19                      * چند نوبت آزمودی خواب را                         خواب دنیا را همان بین ز ابتلا

149.20                      خاصه چندین شهرها را كوفته                           گردها از درك او ناروفته

149.21                      اجتهاد گرم ناكرده كه تا                                   دل شود صاف و ببیند ماجرا

 

150. اطوار و منازل خلقت آدمی از ابتدا

150.1                             سر برون آرد دلش از بحر راز                         اول و آخر ببیند چشم باز

150.2                             آمده اول به اقلیم جماد                                     و ز جمادی در نباتی اوفتاد

150.3                             سالها اندر نباتی عمر كرد                                وز جمادی یاد ناورد از نبرد

150.4                             و ز نباتی چون به حیوان اوفتاد                         نامدش حال نباتی هیچ یاد

150.5                             جز همان میلی كه دارد سوی آن                        خاصه در وقت بهار و ضیمران

150.6                             همچو میل كودكان با مادران                            سِرّ میل خود نداند در لبان

150.7                             همچو میل مفرطِ هر نو مرید                            سوی آن پیر جوان بختِ مجید

150.8                             جزو عقل ِ این، از آن عقل كل است                   جنبش این سایه ز آن شاخ ِ ُگل است

150.9                             سایه اش فانی شود آخر در او                           پس بداند سِرّ میل و جستجو

150.10                      سایۀ شاخ درخت ای نیك بخت                          كی بجنبد گر نجنبد این درخت ؟

150.11                      باز از حیوان سوی انسانی اش                          می كشید آن خالقی كه دانی اش

150.12                      همچنین اقلیم تا اقلیم رفت                                 تا شد اكنون عاقل و دانا و زفت

150.13                      عقلهای اولینش یاد نیست                                 هم از این عقلش تحول كردنیست

150.14                      تا رهد زین عقل پُر حرص و طلب                    صد هزاران عقل بیند بوالعجب

150.15                      گر چه خفته گشت و ناسی شد ز پیش                  كی گذارندش در آن نسیان ِ خویش ؟

150.16                      باز از آن خوابش به بیداری كِشند                      كه كند بر حالت خود ریشخند

150.17                      كه چه غم بود آنكه میخوردم به خواب ؟              چون فراموشم شد احوال صواب ؟

150.18                      چون ندانستم كه آن غم و اعتلال ؟                      فعل ِ خواب است و فریب است و خیال

150.19                      هم چنین، دنیا كه حلم نائم است                          خفته پندارد، كه این خود دائم است

150.20                      تا بر آید ناگهان صبح اجل                                وارهد از ظلمت ظنّ و دغل

150.21                      خنده اش گیرد از آن غمهای خویش                    چون ببیند مُستقر و جای خویش

150.22                      هر چه تو در خواب بینی نیك و بد                     روز محشر یك به یك پیدا شود

150.23                      آنچه كردی اندر این خواب جهان                       گرددت هنگام بیداری عیان

150.24                      تا نپنداری كه این بد كردنیست                          اندر این خواب و تو را تعبیر نیست

150.25                      بلكه این خنده بود گریه و زفیر                          روز تعبیر، ای ستمگر بر اسیر

150.26                      گریه و درد و غم و زاری خود                         شادمانی دان به بیداری خود

150.27                      ای دریده پوستین یوسفان                                 گرگ برخیزی از این خواب گران

150.28                      گشته گرگان یك به یك خوهای تو                       میدرانند از غضب اعضای تو

150.29                      خون نخسبد بعد مرگت در قصاص                    تو مگو كه میرم و یابم خلاص

150.30                      این قصاص نقد، حیلت سازی است                    پیش زخم آن قصاص، این بازی است

150.31                      زین "لعب" خوانده ست دنیا را خدا                    كاین جزا لعبیست پیش آن جزا

150.32                      این جزا تسكین جنگ و فتنه است                       آن چو اخصاء است، وین چون ختنه است

 

151. در بیان آنكه خلق دوزخ گرسنگانند و نالانند و از حق خواهان كه روزیهای ما را فربه گردان و زود زاد به ما برسان كه ما را صبر نماند

151.1                             این سخن پایان ندارد موسیا                              هین رها كن این خران را در گیا

151.2                             تا همه ز آن خوش علف فربه شوند                    هین كه گرگانند ما را خشم مند

151.3                             نالۀ گرگان ِ خود را موقنیم                               این خران را طعمۀ ایشان كنیم

151.4                             این خران را كیمیای خوش دمی                        از لب تو خواست كردن آدمی

151.5                             تو بسی كردی به دعوت لطف و جود                 آن خران را طالع و روزی نبود

151.6                             پس فرو پوشان لحاف نعمتی                             تا بردشان زود خوابِ غفلتی

151.7                             تا چو بجهند از چنین خواب، این رده                  شمع مُرده باشد و، ساقی شده

151.8                             داشت طغیانشان تو را در حیرتی                       پس بنوشند از جزا هم حسرتی

151.9                             تا كه عدل ما قدم بیرون نهد                              وز جزا هر زشت را در خور دهد

151.10                      كان شهی كه می ندیدندیش فاش                         بود با ایشان نهان اندر معاش

151.11                      چون خرد با توست مشرف بر تنت                    گر چه زو قاصر بود این دیدنت

151.12                      نیست قاصر دیدن او ای فلان                           از سكون و جنبشت در امتحان

151.13                      چه عجب گر خالق آن قوم نیز                           با تو باشد در سکون و نقل نیز

151.14                      از خرد غافل شود، بر بَد تند                             بعد آن عقلش ملامت میكند

151.15                      تو شدی غافل ز عقلت، عقل نی                        كز حضور استش ملامت كردنی

151.16                      گر نبودی حاضر و غافل بَدی                          در ملامت كی تو را سیلی زدی ؟

151.17                      ور از او غافل نبودی نفس ِ تو                          كی چنان كردی جنون و تفس تو ؟

151.18                      پس تو را عقلت چو اصطرلاب بود                   زان بدانی قربِ خورشیدِ وجود

151.19                      قرب بیچون است عقلت را به تو                       نیست از پیش و پس و سُفل و عُلو

151.20                      قرب بیچون چون نباشد شاه را                          كه نیابد بحثِ عقل آن راه را

151.21                      نیست آن جنبش كه در اصبع تو راست                پیش اصبع، یا پسش، یا چپ و راست

151.22                      وقتِ خواب و مرگ از وی میرود                     وقتِ بیداری قرینش میشود

151.23                      از چه ره می آید اندر اصبعت ؟                        كاصبعت بی او ندارد منفعت

151.24                      نور چشم و مردمك در دیده ات                         از چه ره آمد؟ بغیر شش جهت

151.25                      بی جهت دان عالم امر و صفات                        عالم خلق است با سوی و جهات

151.26                      بی جهت دان عالم امر، ای صنم                        بی جهت تر باشد آمر لاجرم

151.27                      بی جهت دان عقل و علام البیان                        عقل تر از عقل و جان تر هم ز جان

151.28                      بی تعلق نیست مخلوقی بدو                              آن تعلق هست بیچون، ای عمو

151.29                      ز آنكه فصل و وصل نبود در روان                   غیر فصل و وصل نندیشد گمان

151.30                      غیر فصل و وصل پی بََر از دلیل                      لیك پی بردن نیندیشد علیل

151.31                      پی پیاپی میبر از دوری ز اصل                        تا رگ مردیت آرد سوی وصل

151.32                      این تعلق را خِرد چون پی بَرَد                           بستۀ فصل است و، وصل است این خرد

151.33                      زین وصیت كرد ما را مصطفی                        بحث كم جوئید در ذاتِ خدا

151.34                      آنكه در ذاتش تفكر كردنیست                            در حقیقت آن نظر در ذات نیست

151.35                      هست آن پندار او زیرابِ راه                            صد هزاران پرده آمد تا اله

151.36                      هر یكی در پرده ای موصول جوست                  وهم او آن است، كان خود عین اوست

151.37                      پس پیمبر دفع كرد این وهم از او                       تا نباشد در غلط سودا پز او

151.38                      زآنکه کرد از وهم او تركِ ادب                         بی ادب را سر نگونی داد رب

151.39                      سر نگونی آن بود كاو سوی زیر                       میرود، پندارد او كه هست چیر

151.40                      زآنكه حدّ مست باشد این چنین                           كه نداند آسمان را از زمین

151.41                      در عجبهایش به فكر اندر روید                          از عظیمی، و ز مهابت،  ُگم شوید

151.42                      چون ز صنعش، ریش و سبلت گم كند                 حدّ خود دانید، آنگه تن زنید

151.43                      جز كه لا احصی نگوید او ز جان                      كز شمار و حدّ برون است این بیان

151.44                      * چون بیانش بیحد است، ای بوالهوس                بحث کم کن، پیش او کم زن نفس

 

152. رفتن ذو القرنین به كوه قاف و درخواست كردن كه: ای كوه قاف از عظمت صفت حق تعالی ما را بگو، و گفتن كوه قاف كه: صفت عظمت حق به تقریر در نیاید كه پیش آن ادراكها فنا شود، و لابه كردن ذو القرنین كه از صنایعش كه در خاطر داری و بر تو گفتن آن آسانتر بود بگوی

152.1                             رفت ذو القرنین سوی كوه قاف                         دید کُه را كز زمرد بود صاف

152.2                             گردِ عالم حلقه گشته او محیط                            ماند حیران اندر آن خلق ِ بسیط

152.3                             گفت: تو كوهی، دگرها چیستند ؟                       كه به پیش عظم تو باز ایستند

152.4                             گفت: رگهای من اند آن كوهها                           مثل من نبوند، در حُسن و بها

152.5                             من به هر شهری رگی دارم نهان                       بر عروقم بسته اطراف جهان

152.6                             حق چو خواهد زلزلۀ شهری، مرا                      امر فرماید که: جنبان عرق را

152.7                             پس بجنبانم من آن رگ را به قهر                       كه بدان رگ متصل گشته ست شهر

152.8                             چون بگوید: بس، شود ساكن رگم                      ساكنم، و ز روی فعل اندر تگم

152.9                             همچو مرهم ساكن و بس كار ُكن                       چون خرد ساكن، و ز او جنبان سخُن

152.10                      نزد آنكس كه نداند عقلش این                            زلزله هست از بخاراتِ زمین

152.11                      * این بخارات زمین نبود بدان                           ز امر حق است و از آن کره گران

 

153. موری بر كاغذی می رفت، نوشتن قلم دید، قلم را ستودن گرفت، موری دیگر كه چشم تیزتر بود گفت: ستایش انگشتان را كن كه این هنر از ایشان می بینم، موری دیگر كه از هر دو چشم روشن تر بود گفت: ستایش بازو کن كه انگشتان فرع وی اند، الی آخره

153.1                             موركی بر كاغذی دید او قلم                             گفت با موری دگر این راز هم

153.2                             كه عجائب نقشها آن كلك كرد                            همچو ریحان و، چو سوسن زار و، ورد

153.3                             گفت آن مور: اصبع است آن پیشه ور                 وین قلم در فعل فرع است و اثر

153.4                             گفت آن مور سیم: كز بازو است                        كه اصبع لاغر، ز زورش نقش بست

153.5                             همچنین میرفت بالا تا یكی                               مهتر موران فطن بود اندكی

153.6                             گفت: كز صورت مبینید این هنر                       كان به خواب و مرگ گردد بی خبر

153.7                             صورت آمد چون لباس و چون عصا                  جز به عقل و جان نجنبد نقشها

153.8                             بی خبر بود او، كه آن عقل و فؤاد                      بی ز تقلیب خدا، باشد جماد

153.9                             یك زمان از وی عنایت بَر َكند                          عقل زیرك ابلهی ها میكند

 

154. باز التماس کردن ذوالقرنین از کوه قاف تا بیان صنعی از صنایع حقتعالی کند

154.1                             چونكه كوه قاف دُرّ ِ  ُنطق سُفت                        چونش ناطق یافت، ذو القرنین گفت

154.2                             كای سخن گوی ِ خبیر ِ راز دان                         از صفات حق بكن با من بیان

154.3                             گفت: رو، كان وصف از آن هایل تر است           كه بیان بر وی تواند بُرد دست

154.4                             یا قلم را زَهره باشد كه به سر                           بر نویسد بر صحائف ز آن خبر

154.5                             گفت: كمتر داستانی باز گو                               از صنایعهاش، ای حبر نكو

154.6                             گفت: اینك دشتِ سیصد ساله راه                        كوههای برف پر كرده ست شاه

154.7                             كوه بر ُكه، بی شمار و بی عدد                          می رسد در هر زمان برفش مدد

154.8                             كوه برفی می زند بر دیگری                            می رساند برف سردی تا ثری

154.9                             كوه برفی می زند بر كوهِ برف                          دم به دم ز انبار بی حدّ و شگرف

154.10                      گر نبودی این چنین وادی، شها                         تفّ دوزخ محو كردی مر مرا

154.11                      غافلان را كوههای برف دان                            تا نسوزد پرده های عاقلان

154.12                      گر نبودی عكس ِ جهل برف باف                       سوختی از نار ِ شوق آن كوهِ قاف

154.13                      آتش از قهر خدا خود ذره ایست                         بهر تهدید لئیمان دره ایست

154.14                      با چنین قهری كه بر وی فایق است                    بَردِ لطفش بین كه بر تو سابق است

154.15                      سبق بیچون و چگونه و معنوی                         سابق و مسبوق دیدی بی دوی

154.16                      گر ندیدی، این بود از فهم ِ پست                        كه عقول خلق از آن كان یك جو است

154.17                      عیب بر خود نِه، نه بر آیاتِ دین                        كی رسد بر چرخ ِ دین، مرغ گلین ؟

154.18                      مرغ را جولانگه عالی هواست                         زانكه نشو او ز شهوت، وز هواست

154.19                      پس تو حیران باش، بی لا و بلی                        تا ز رحمت پیشت آید محملی

154.20                      چون ز فهم این عجائب كودنی                          گر بلی گوئی، تكلف میكنی

154.21                      ور بگویی نی، زند نی گردنت                          قهر بر بندد بدان نی روزنت

154.22                      پس همین حیران و واله باش و بس                    تا در آید نصر حق از پیش و پس

154.23                      چون كه حیران گشتی و گیج و فنا                      با زبان حال گفتی "اهدنا"

154.24                      زفت زفت است و چو لرزان میشوی                  میشود آن زفت، نرم و مستوی

154.25                      زآنكه شكل زفت بهر منكر است                        چون كه عاجز آمدی، لطف و  ِبر است

 

155. نمودن جبرئیل علیه السلام خود را به مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم بصورت خویش و از هفت صد پر او چون یك پر ظاهر شد و افق را بگرفت، آفتاب محجوب شد با همه شعاعش

155.1                             مصطفی میگفت پیش جبرئیل                           كه چنانكه صورت توست، ای خلیل

155.2                             مر مرا بنمای محسوس آشكار                           تا ببینم من تو را نظاره وار

155.3                             گفت: نتوانی و طاقت نبودت                            حس ضعیف است و تنك سخت آیدت

155.4                             گفت: بنما تا ببیند این جسد                                تا چه حدّ حس نازك است و بی مدد

155.5                             آدمی را هست حسّ تن سقیم                              لیك در باطن یكی خلق عظیم

155.6                             بر مثال سنگ و آهن، این تنه                            لیك هست او در صفت آتش زنه

155.7                             سنگ و آهن مولدِ ایجادِ نار                              زاد آتش زین دو والد قهربار

155.8                             باز آتش دست كار ِ وصفِ تن                           هست قاهر بر تن او و، شعله زن

155.9                             باز در تن، شعله ابراهیم وار                            كه از او مقهور گردد برج نار

155.10                      گر بر آری از درونت آتشی                             آتشت گردد مطیع و دلخوشی

155.11                      لاجرم گفت آن رسول ِ ذو فنون                         رمز "نحن الاخرون السابقون"

155.12                      ظاهر این دو به سندانی زبون                           در صفت از كوه آهنها فزون

155.13                      پس به صورت آدمی فرع جهان                        وز صفت اصل جهان، این را بدان

155.14                      ظاهرش را پشه ای آرد به چرخ                        باطنش باشد محیط هفت چرخ

155.15                      چون كه كرد الحاح و بنمود اندكی                      هیبتی كه  ُكه شود زآن مُندكی

155.16                      شهپری بگرفت شرق و غرب را                       از مهابت گشت بی هُش مصطفی

155.17                      چون ز بیم و ترس بی هوشش بدید                     جبرئیل آمد در آغوشش كشید

155.18                      آن مهابت، قسمت بیگانگان                              وآن تجمش، دوستان را رایگان

155.19                      هست شاهان را زمان بر نشست                        هول سرهنگان و صارم ها به دست

155.20                      دور باش و نیزه و شمشیرها                             كه بلرزند از مهابت شیرها

155.21                      بانگ چاووشان و آن چوگانها                           كه شود سُست از نهیبش، جانها

155.22                      این برای خاص و عام رهگذر                          كه كندشان از شهنشاهی خبر

155.23                      از برای عام باشد این شكوه                              تا كلاه كبر ننهند آن گروه

155.24                      تا من و ماهای ایشان بشكند                              نفس ِ خود بین، فتنه و شر، كم كند

155.25                      شهر از آن ایمن شود، كان شهریار                     دارد اندر قهر، زخم و گیر و دار

155.26                      پس بمیرد آن هوسها در نفوس                          هیبت شه مانع آید ز آن نحوس

155.27                      باز چون آید به سوی بزم ِ خاص                       كی بود آن جا مهابت یا قصاص ؟

155.28                      حلم در حلم است و رحمتها به جوش                   نشنوی از غیر چنگ و نی خروش

155.29                      طبل و كوس هول باشد وقت جنگ                    وقت عشرت، با خواص آواز ِ چنگ

155.30                      هست دیوان محاسب عام را                              و آن پری رویان گرفته جام را

155.31                      آن زره، و آن خود، در جنگ و دغا                   وین شراب و نُقل در بزم ِ صفا

155.32                      * جوشن و خود است مر چالیش را                    وین حریر و بُرد مر تعریش را

155.33                      این سخن پایان ندارد، ای جواد                          ختم كن و الله اعلم بالرشاد

155.34                      اندر احمد آن حسی كو غارب است                     خفته این دم زیر خاكِ یثرب است

155.35                      و آن عظیم الخلق او كان صفدر است                  بی تغیر مقعد صدق اندر است

155.36                      قابل تغییر اوصافِ تن است                              روح ِ باقی آفتابِ روشن است

155.37                      اوست بی تغییر لا شرقیة                                 بی ز تبدیلی كه لا غربیة

155.38                      آفتاب از ذره كی مدهوش شد ؟                          شمع از پروانه كی بی هوش شد ؟

155.39                      جسم احمد را تعلق بُد، بدان                               این تغیر آن ِ تن باشد، بدان

155.40                      همچو رنجوری و همچون خواب و درد              جان از این اوصاف باشد پاك و فرد

155.41                      خود نتانم، ور بگویم وصفِ جان                       زلزله افتد در این كون و مكان

155.42                      روبهش گر یك دمی آشفته بود                           شیر جان مانا كه آن دم خفته بود

155.43                      خفته بود آن شیر كز خواب است پاك                  اینت شیر نرمسار ِ سهمناك

155.44                      خفته سازد شیر خود را آن چنان                        كه تمامش مرده دانند این سگان

155.45                      ور نه در عالم كه را زهره بُدی                         كاو ربودی از ضعیفی تر بدی

155.46                      نقش احمد ز آن نظر بیهوش گشت                      بحر او از مهر كف، پر جوش گشت

155.47                      مه همه كفّ است معطی نور پاش                      ماه را گر كف نباشد، گو مباش

155.48                      احمد ار بگشاید آن پرّ جلیل                              تا ابد مدهوش ماند جبرئیل

155.49                      چون گذشت احمد ز سدره  مرصدش                  و ز مقام جبرئیل و از حدش

155.50                      * گفت او را: هین بپر اندر پی ام                       گفت: رو رو، من حریف تو نیم

155.51                      باز گفتا: کز پیم آی و مایست                            گفت: رو، زین پس مرا دستور نیست

155.52                      باز گفت او را: بیا ای پرده سوز                        من به اوج خود نرفتستم هنوز

155.53                      گفت: بیرون زین حدّ، ای خوش فر من               گر زنم پرّی، بسوزد پرّ من

155.54                      حیرت اندر حیرت آمد این قصص                     بی هشی خاصگان اندر اخص

155.55                      بی هشیها جمله اینجا بازی است                        چند جان داری كه جان پردازی است

155.56                      جبرئیلا، گر شریفی ور عزیز                           تو نه ای پروانه و نه شمع نیز

155.57                      شمع چون دعوت كند وقتِ فروز                       جان پروانه نپرهیزد ز سوز

155.58                      این حدیث منقلب را گور ُكن                             شیر را بر عكس، صید گور ُكن

155.59                      بند كن مشك سخن پاشیت را                             وامكن انبان قلماشیت را

155.60                      آنكه بر نگذشته اجزاش از زمین                        پیش او معكوس و قلماش است این

155.61                      لا تخالفهم حبیبی دارهم                                    یا غریبا نازلا فی دارهم

155.62                      اعط ما شاءوا و راموا و ارضهم                       یا ظعینا ساكنا فی ارضهم

155.63                      تا رسیدن در شه و در ناز خوش                        رازیا با مرغزی می ساز خوش

155.64                      موسیا، در پیش فرعون زمن                            نرم باید گفت، قولا ً لینا

155.65                      آب اگر در روغن جوشان كنی                          دیگدان و دیگ را ویران كنی

155.66                      نرم گو، لیكن مگو غیر ِ صواب                        وسوسه مفروش در "لین الخطاب"

155.67                      وقت عصر آمد، سخن كوتاه كن                         ای كه عصرت عصر را آگاه كن

155.68                      گوی مر  ِگل خواره را كه: قند  ِبه                     نرمی فاسد مكن طینش مده

155.69                      نطق جان را روضۀ جانیستی                           کز حرف و صوت مستغنیستی

155.70                      این سر خر در میان قندزار                              ای بسا كس را كه بنهاده ست خار

155.71                      ظن ببرد از دور، كاین آن است و بس                 چون  ُقچ مغلوب، وا میرفت پس

155.72                      صورت حرف آن سر خر دان یقین                    در رز معنی و فردوس برین

155.73                      ای ضیاء الحق، حسام الدین در آر                     این سر خر را از این بطیخ ِ زار

155.74                      تا سر خر چون بمُرد از مسلخه                          نشو دیگر باشدش زین مطبخه

155.75                      هین ز ما صورت گری و جان ز تو                   نی غلط، هم این ز تو، هم آن ز تو

155.76                      مثنوی صورت بود، جانش توئی                       هم جهت، هم نور و، ارکانش توئی

155.77                      بر فلك محمودی، ای خورشیدِ فاش                    بر زمین هم تا ابد محمود باش

155.78                      تا زمینی، با سمائی ِ بلند                                  یك دل و، یك قبله و، یك خو شوند

155.79                      تفرقه بر خیزد و شرك و دوی                          وحدت است اندر وجودِ معنوی

155.80                      چون شناسد جان من جان تو را                         یاد آرد اتحادِ ماجرا

155.81                      موسی و هارون شوند اندر زمین                       مختلط خوش همچو شیر و انگبین

155.82                      چون شناسد اندك، او منكر شود                         منكری اش پردۀ ساتر شود

155.83                      پس شناسایی بگردانید رو                                خشم كرد آن مه ز ناشكری او

155.84                      زین سبب، جان نبی را جان ِ بَد                         ناشناسا گشت و پشت پای زد

155.85                      این همه خواندی، فرو خوان "لمْ یكن"                 تا بدانی لجّ آن گبر كهن

155.86                      پیش از آن كه نقش احمد فر نمود                       نعتِ او هر گبر را تعویذ بود

155.87                      كاین چنین كس هست؟ یا آید پدید؟                      از خیال روش دلشان می طپید

155.88                      سجده می كردند كای ربّ بشر                          در عیان آریش، هر چه زودتر

155.89                      تا به نام احمد از یستفتحون                               یاغیانشان می شدندی سر نگون

155.90                      هر كجا حرب مهولی آمدی                               غوثشان كرّاری احمد بُدی

155.91                      هر كجا بیماری مزمن بُدی                               یاد اوشان داروی شافی شدی

155.92                      نقش او می گشت اندر راهشان                          در دل و در گوش و در افواهشان

155.93                      نقش او را كی بیابد هر شغال ؟                         بلكه فرع نقش او، یعنی خیال

155.94                      نقش او بر روی دیوار ار  ِفتد                           از دل دیوار خون دل چكد

155.95                      آن چنان فرخ بود نقشش برو                             كه رهد در حال دیوار از دو رو

155.96                      گشته با یك روئی اهل صفا                               آن دو روئی عیب مر دیوار را

155.97                      این همه انکار و کفران زادشان                         چون در آمد سیّد آخر زمان

155.98                      آنهمه تعظیم و تفخیم و وداد                              چون بدیدندش به صورت، بُرد باد

155.99                      قلب، آتش دید و، در دم شد سیاه                        قلب را در قلب، كی بوده ست راه ؟

155.100               قلب میزد لاف اشواق محك                              تا مریدان را در اندازد به شك

155.101               افتد اندر دام مكرش ناكسی                               این گمان سر بر زند از هر خسی

155.102               كاین اگر نه نقدِ پاكیزه بُدی                               كی به سنگ امتحان راغب شدی ؟

155.103               * هیچ او لاف محک دیدن زدی؟                       یا به سنگ امتحان شوقش بُدی ؟

155.104               او محك می خواهد، اما آن چنان                        كه نگردد قلبی او زآن عیان

155.105               * گر بگویم تا قیامت زین کلام                          صد قیامت بگذرد واین ناتمام

155.106               آن محك كه او نهان دارد صفت                         نی محك باشد، نه نور معرفت

155.107               آینه كاو عیبِ رو دارد نهان                              از برای خاطر هر قلتبان

155.108               آینه نبود منافق باشد او                                    این چنین آئینه را هرگز مجو

155.109               * آینه جو، راست گوئی بی نفاق                       ختم کن والله اعلم بالوفاق

155.110               تا که عین آینه ات سازد خدا                             که نمائی عرش را همچون سها

155.111               عرش چه و؟ چرخ چه؟ ای ذولباب                    فهم کن والله اعلم بالصواب

پایان دفتر چهارم