Poem180

Poem180

جهانـجوي چون شد سرافراز و گرد

سـپـه را بدشمـن نشايد سپرد

سرشـک اندر آيد بمژگان ز رشـک

سرشـکي کـه درمان نداند پزشک

کـسي کز نژاد بزرگان بود

بـه بيشي بـماند سـترگ آن بود

چو بي‌کام دل بـنده بايد بدن

بـکام کـسي داسـتانـها زدن

سـپـهـبد چو خواند ورا دوستدار

نـباشد خرد با دلـش سازگار

گرش زآرزو بازدارد سـپـهر

هـمان آفرينـش نـخواند بمـهر

ورا هيچ خوبي نـخواهد بـه دل

شود آرزوهاي او دلـگـسـل

و ديگر کـش از بـن نـباشد خرد

خردمـندش از مردمان نـشـمرد

چو اين داستان سربسر بـشـنوي

بـبيني سر مايه بدخوي

چو خورشيد بـنـمود بالاي خويش

نـشـسـت از بر تند بالاي خويش

بزير اندر آورد برج بره

چـنين تا زمين زرد شد يکـسره

تـبيره برآمد ز درگاه طوس

هـمان نالـه بوق و آواي کوس

ز کـشور برآمد سراسر خروش

زمين پرخروش و هوا پر ز جوش

از آواز اسـپان و گرد سـپاه

بـشد قيرگون روي خورشيد و ماه

ز چاک سـليح و ز آواي پيل

تو گـفـتي بياگـند گيتي بـه نيل

هوا سرخ و زرد و کبود و بـنـفـش

ز تابيدن کاوياني درفـش

بـگردش سواران گودرزيان

ميان اندرون اخـتر کاويان

سـپـهدار با افـسر و گرز و ناي

بيامد ز بالاي پرده‌سراي

بـشد طوس با کاوياني درفـش

بـپاي اندرون کرده زرينه کـفـش

يکي پيل پيکر درفـش از برش

بابر اندر آورده تابان سرش

بزرگان کـه با طوق و افـسر بدند

جـهانـجوي وز تـخـم نوذر بدند

برفـتـند يکـسر چو کوهي سياه

گرازان و تازان بـنزديک شاه

بـفرمود تا نامداران گرد

ز لشـکر سپـهـبد سوي شاه برد

چو لشـکر هـمـه نزد شاه آمدند

دمان با درفـش و کـلاه آمدند

بديشان چـنين گـفـت بيدار شاه

کـه طوس سپهبد به پيش سـپاه

بـپايسـت با اخـتر کاويان

بـفرمان او بـسـت بايد ميان

بدو داد مـهري بـه پيش سـپاه

کـه سالار اويسـت و جوينده راه

بـفرمان او بود بايد هـمـه

کـجا بـندها زو گـشايد هـمـه

بدو گـفـت مـگذر ز پيمان مـن

نـگـه‌دار آيين و فرمان مـن

نيازرد بايد کـسي را براه

چنينـسـت آيين تـخـت و کلاه

کـشاورز گر مردم پيشـه‌ور

کـسي کو بلشـکر نبـندد کـمر

نـبايد کـه بر وي وزد باد سرد

مـکوش ايچ جز با کسي همنـبرد

نـبايد نـمودن بـبي رنـج رنـج

کـه بر کـس نماند سراي سپنـج

گذر زي کـلات ايچ گونـه مـکـن

گر آن ره روي خام گردد سـخـن

روان سياوش چو خورشيد باد

بدان گيتيش جاي اميد باد

پـسر بودش از دخـت پيران يکي

کـه پيدا نـبود از پدر اندکي

برادر بـه مـن نيز مانـنده بود

جوان بود و همـسال و فرخـنده بود

کـنون در کلاتسـت و با مادرسـت

جـهانـجوي با فر و با لشکرسـت

نداند کـسي را ز ايران بـنام

ازان سو بـه نبايد کـشيدن لـگام

سـپـه دارد و نامداران جـنـگ

يکي کوه بر راه دشوار و تـنـگ

هـمو مرد جنگسـت و گرد و سوار

بـگوهر بزرگ و بـتـن نامدار

براه بيابان بـبايد شدن

نـه نيکو بود راه شيران زدن

چـنين گفـت پس طوس با شهريار

کـه از راي تو نـگذرد روزگار

براهي روم کـم تو فرمان دهي

نيايد ز فرمان تو جز بـهي

سپهـبد بـشد تيز و برگشت شاه

سوي کاخ با رسـتـم و با سـپاه

يکي مجـلـس آراسـت با پيلتـن

رد و موبد و خـسرو راي زن

فراوان سخـن گـفـت ز افراسياب

ز رنـج تـن خويش وز درد باب

ز آزردن مادر پارسا

کـه با ما چـه کرد آن بد پرجـفا

مرا زي شـبانان بي‌مايه داد

ز مـن کـس ندانسـت نام و نژاد

فرسـتادم اين بار طوس و سـپاه

ازين پـس مـن و تو گذاريم راه

جـهان بر بدانديش تـنـگ آوريم

سر دشـمـنان زير سـنـگ آوريم

ورا پيلتـن گـفـت کين غـم مدار

بـه کام تو گردد هـمـه روزگار

وزان روي مـنزل بـمـنزل سـپاه

هـمي رفـت و پيش‌اندر آمد دو راه

ز يک سو بيابان بي آب و نـم

کـلات از دگر سوي و راه چرم

بـماندند بر جاي پيلان و کوس

بدان تا بيايد سـپـهدار طوس

کدامين پـسـند آيدش زين دو راه

بـفرمان رود هـم بران ره سـپاه

چو آمد بر سرکـشان طوس نرم

سخـن گفـت ازان راه بي‌آب و گرم

بـگودرز گـفـت اين بيابان خشک

اگر گرد عـنـبر دهد باد مـشـک

چو رانيم روزي بـه تـندي دراز

باب و باسايش آيد نياز

هـمان بـه کـه سوي کلات و چرم

برانيم و مـنزل کـنيم از ميم

چـپ و راسـت آباد و آب روان

بيابان چـه جوييم و رنـج روان

مرا بود روزي بدين ره گذر

چو گژدهـم پيش سـپـه راهـبر

نديديم از اين راه رنـجي دراز

مـگر بود لـخـتي نـشيب و فراز

بدو گـفـت گودرز پرمايه شاه

ترا پيش‌رو کرد پيش سـپاه

بران ره که گفت او سـپـه را بران

نـبايد کـه آيد کـسي را زيان

نـبايد کـه گردد دل‌آزرده شاه

بد آيد ز آزار او بر سـپاه

بدو گـفـت طوس اي گو نامدار

ازين گونـه انديشـه در دل مدار

کزين شاه را دل نـگردد دژم

سزد گر نداري روان جـفـت غـم

هـمان بـه که لشکر بدين سو بريم

بيابان و فرسـنـگـها نـشـمريم

بدين گفـتـه بودند هـمداسـتان

برين بر نزد نيز کـس داسـتان

براندند ازان راه پيلان و کوس

بـفرمان و راي سـپـهدار طوس

پـس آگاهي آمد بـنزد فرود

کـه شد روي خورشيد تابان کـبود

ز نـعـل سـتوران وز پاي پيل

جـهان شد بـکردار درياي نيل

چو بـشـنيد ناکار ديده جوان

دلـش گـشـت پر درد و تيره روان

بـفرمود تا هرچ بودش يلـه

هيونان وز گوسـفـندان گـلـه

فـسيلـه بـبـند اندر آرند نيز

نـماند ايچ بر کوه و بر دشـت چيز

هـمـه پاک سوي سـپد کوه برد

بـبـند اندرون سوي انـبوه برد

جريره زني بود مام فرود

ز بـهر سياوش دلـش پر ز دود

بر مادر آمد فرود جوان

بدو گـفـت کاي مام روشـن‌روان

از ايران سـپاه آمد و پيل و کوس

بـپيش سـپـه در سرافراز طوس

چـه گويي چه بايد کنون ساختـن

نـبايد کـه آرد يکي تاخـتـن

جريره بدو گـفـت کاي رزمـساز

بدين روز هرگز مـبادت نياز

بايران برادرت شاه نوسـت

جـهاندار و بيدار کيخـسروسـت

ترا نيک داند بـه نام و گـهر

ز هـم خون وز مـهره يک پدر

برادرت گر کينـه جويد هـمي

روان سياوش بـشويد هـمي

گر او کينـه جويد هـمي از نيا

ترا کينـه زيباتر و کيميا

برت را بـخـفـتان رومي بـپوش

برو دل پر از جوش و سر پر خروش

بـه پيش سـپاه برادر برو

تو کينـخواه نو باش و او شاه نو

کـه زيبد کز اين غم بنالد پلـنـگ

ز دريا خروشان برآيد نـهـنـگ

وگر مرغ با ماهيان اندر آب

بـخوانـند نـفرين بـه افراسياب

کـه اندر جـهان چون سياوش سوار

نـبـندد کـمر نيز يک نامدار

بـه گردي و مردي و جـنـگ و نژاد

باورنـگ و فرهنـگ و سنـگ و بداد

بدو داد پيران مرا از نـخـسـت

وگر نـه ز ترکان همي زن نجسـت

نژاد تو از مادر و از پدر

هـمـه تاجدار و هـم نامور

تو پور چـنان نامور مـهـتري

ز تـخـم کياني و کي‌مـنـظري

کـمربـسـت بايد بـکين پدر

بـجاي آوريدن نژاد و گـهر

چـنين گفـت ازان پس بمادر فرود

کز ايران سـخـن با کـه بايد سرود

کـه بايد کـه باشد مرا پايمرد

ازين سرفرازان روز نـبرد

کز ايشان ندانـم کـسي را بـنام

نيامد بر مـن درود و پيام

بدو گـفـت ز ايدر برو با تـخوار

مدار اين سـخـن بر دل خويش خوار

کز ايران کـه و مه شناسد هـمـه

بـگويد نـشان شـبان و رمـه

ز بـهرام وز زنـگـه شاوران

نـشان جو ز گردان و جـنـگ‌آوران

هـميشـه سر و نام تو زنده باد

روان سياوش فروزنده باد

ازين هر دو هرگز نگـشـتي جداي

کـنارنـگ بودند و او پادشاي

نـشان خواه ازين دو گو سرفراز

کز ايشان مرا و ترا نيسـت راز

سران را و گردنـکـشان را بـخوان

مي و خـلـعـت آراي و بالا و خوان

ز گيتي برادر ترا گـنـج بـس

هـمان کين و آيين به بيگانه کـس

سـپـه را تو باش اين زمان پيش رو

تويي کينـه‌خواه جـهاندار نو

ترا پيش بايد بـکين ساخـتـن

کـمر بر ميان بستـن و تاخـتـن

بدو گـفـت راي تو اي شير زن

درفـشان کـند دوده و انجـمـن

چو برخاسـت آواي کوس از چرم

جـهان کرد چون آبـنوس از ميم

يکي ديده‌بان آمد از ديده‌گاه

سخـن گـفـت با او ز ايران سپاه

کـه دشت و در و کوه پر لشکرست

تو خورشيد گويي بـبـند اندرسـت

ز دربـند دژ تا بيابان گـنـگ

سپاهـسـت و پيلان و مردان جنگ

فرود از در دژ فرو هـشـت بـند

نـگـه کرد لـشـکر ز کوه بلـند

وزان پـس بيامد در دژ بـبـسـت

يکي باره تيز رو بر نـشـسـت

برفـتـند پويان تـخوار و فرود

جوان را سر بـخـت بر گرد بود

از افراز چون کژ گردد سـپـهر

نـه تـندي بـکار آيد از بن نه مهر

گزيدند تيغ يکي برز کوه

کـه ديدار بد يکـسر ايران گروه

جوان با تـخوار سرايند گـفـت

کـه هر چـت بپرسم نبايد نهفـت

کـنارنـگ وز هرک دارد درفـش

خداوند گوپال و زرينـه کـفـش

چو بيني به مـن نام ايشان بـگوي

کـسي را کـه داني از ايران بروي

سواران رسيدند بر تيغ کوه

سـپاه اندر آمد گروها گروه

سـپردار با نيزه‌ور سي هزار

هـمـه رزمـجوي از در کارزار

سوار و پياده بزرين کـمر

هـمـه تيغ دار و هـمـه نيزه‌ور

ز بـس ترگ زرين و زرين درفـش

ز گوپال زرين و زرينـه کـفـش

تو گفـتي بـه کان اندرون زر نـماند

برآمد يکي ابر و گوهر فـشاند

ز بانـگ تـبيره ميان دو کوه

دل کرگـس اندر هوا شد سـتوه

چـنين گفـت کاکنون درفش مهان

بـگو و مدار ايچ گونـه نـهان

بدو گـفـت کان پيل پيکر درفـش

سواران و آن تيغـهاي بـنـفـش

کرا باشد اندر ميان سـپاه

چـنين آلـت ساز و اين دستـگاه

چو بشـنيد گـفـتار او را تـخوار

چـنين داد پاسـخ که اي شـهريار

پـس پـشـت طوس سپهـبد بود

کـه در کينـه پيکار او بد بود

درفـشي پـش پشت او ديگرست

چو خورشيد تابان بدو پيکرسـت

برادر پدر تـسـت با فر و کام

سـپـهـبد فريبرز کاوس نام

پـسـش ماه پيکر درفـشي بزرگ

دليران بـسيار و گردي سـترگ

ورانام گسـتـهـم گژدهـم خوان

کـه لرزان بود پيل ازو ز استـخوان

پـسـش گرگ پيکر درفـشي دراز

بـگردش بـسي مردم رزمـساز

بزير اندرش زنـگـه شاوران

دليران و گردان و کـنداوران

درفـشي پرسـتار پيکر چو ماه

تنـش لـعـل و جعد از حرير سياه

ورا بيژن گيو راند هـمي

کـه خون باسمان برفشاند هـمي

درفـشي کـجا پيکرش هست ببر

هـمي بـشـکـند زو ميان هژبر

ورا گرد شيدوش دارد بـپاي

چو کوهي هـمي اندر آيد ز جاي

درفـش گرازسـت پيکر گراز

سـپاهي کمندافـگـن و رزم ساز

درفـشي کـجا پيکرش گاوميش

سـپاه از پـس و نيزه‌داران ز پيش

چنان دان که آن شهره فرهاد راست

کـه گويي مگر با سپهرست راست

درفـشي کـجا پيکرش ديزه گرگ

نـشان سـپـهدار گيو سـترگ

درفـشي کـجا شير پيکر بزر

کـه گودرز کـشواد دارد بـسر

درفـشي پلنـگـسـت پيکر گراز

پـس ريونيزسـت با کام و ناز

درفـشي کـجا آهويش پيکرسـت

کـه نـسـتوه گودرز با لشکرست

درفـشي کـجا غرم دارد نـشان

ز بـهرام گودرز کـشوادگان

هـمـه شيرمردند و گرد و سوار

يکايک بـگويم درازسـت کار

چو يک‌يک بگـفـت از نـشان گوان

بـپيش فرود آن شـه خـسروان

مـهان و کـهان را همه بـنـگريد

ز شادي رخش همچو گل بشکـفيد

چو ايرانيان از بر کوهـسار

بديدند جاي فرود و تـخوار

برآشـفـت ازيشان سپهدار طوس

فروداشـت بر جاي پيلان و کوس

چـنين گـفـت کز لشـکر نامدار

سواري بـبايد کـنون نيک‌يار

کـه جوشان شود زين ميان گروه

برد اسـپ تا بر سر تيغ کوه

بـبيند کـه آن دو دلاور کيند

بران کوه سر بر ز بـهر چيند

گر ايدونـک از لشـکر ما يکيسـت

زند بر سرش تازيانـه دويسـت

وگر ترک باشـند و پرخاش جوي

بـبـندد کـشانـش بيارد بروي

وگر کشـتـه آيد سـپارد بـخاک

سزد گر ندارد از آن بيم و باک

ورايدونـک باشد ز کارآگاهان

کـه بـشـمرد خواهد سپه را نهان

هـمانـجا بدونيم بايد زدن

فروهـشـتـن از کوه و باز آمدن

بـسالار بـهرام گودرز گـفـت

کـه اين کار بر من نشايد نهـفـت

روم هرچ گـفـتي بـجاي آورم

سر کوه يکـسر بـپاي آورم

بزد اسـپ و راند از ميان گروه

پرانديشـه بـنـهاد سر سوي کوه

چـنين گفـت پـس نامور با تخوار

کـه اين کيست کامد چنين خوارخوار

هـمانانينديشد از ما هـمي

بـتـندي برآيد بـبالا هـمي

ييک باره‌اي برنشستـه سـمـند

بـفـتراک بربسـتـه دارد کمـند

چـنين گفـت پـس راي‌زن با فرود

کـه اين را بتـندي نـبايد بـسود

بـنام و نشانـش ندانـم هـمي

ز گودرزيانـش گـمانـم هـمي

چو خـسرو ز توران بايران رسيد

يکي مـغـفر شاه شد ناپديد

گـماني هـمي آن برم بر سرش

زره تا ميان خـسرواني برش

ز گودرز دارد هـمانا نژاد

يکي لـب بپرسـش ببايد گـشاد

چو بـهرام بر شد بـبالاي تيغ

بـغريد برسان غرنده ميغ

چـه مردي بدو گفـت بر کوهـسار

نـبيني هـمي لشـکر بيشـمار

هـمي نشـنوي نالـه بوق و کوس

نـترسي ز سالار بيدار طوس

فرودش چـنين پاسـخ آورد باز

کـه تـندي نديدي تو تندي مـساز

سـخـن نرم گوي اي جهانديده مرد

مياراي لـب را بـگـفـتار سرد

نـه تو شير جنگي و من گور دشـت

برين گونـه بر ما نـشايد گذشـت

فزوني نداري تو چيزي ز مـن

بـگردي و مردي و نيروي تـن

سر و دست و پاي و دل و مغز و هوش

زباني سراينده و چـشـم و گوش

نگـه کـن بمـن تا مرا نيز هست

اگر هسـت بيهوده منماي دسـت

سخـن پرسمـت گر تو پاسخ دهي

شوم شاد اگر راي فرخ نـهي

بدو گـفـت بـهرام بر گوي هين

تو بر آسـماني و مـن بر زمين

فرود آن زمان گفـت سالار کيسـت

برزم اندرون نامـبردار کيسـت

بدو گـفـت بـهرام سالار طوس

کـه با اخـتر کاويانـسـت و کوس

ز گردان چو گودرز و رهام و گيو

چو گرگين و شيدوش و فرهاد نيو

چو گستهـم و چون زنگـه شاوران

گرازه سر مرد کـنداوران

بدو گـفـت کز چـه ز بـهرام نام

نـبردي و بـگذاشـتي کار خام

ز گودرزيان ما بدوييم شاد

مرا زو نـکردي بـلـب هيچ ياد

بدو گـفـت بـهرام کاي شيرمرد

چـنين ياد بـهرام با تو کـه کرد

چـنين داد پاسـخ مر او را فرود

کـه اين داستان من ز مادر شـنود

مرا گـفـت چون پيشت آيد سـپاه

پذيره شو و نام بـهرام خواه

دگر نامداري ز کـنداوران

کـجا نام او زنـگـه شاوران

هـمانـند هـمـشيرگان پدر

سزد گر بر ايشان بـجويي گذر

بدو گـفـت بـهرام کاي نيکبخـت

تويي بار آن خـسرواني درخـت

فرودي تو اي شـهريار جوان

کـه جاويد بادي بـه روشـن‌روان

بدو گـفـت کاري فرودم درسـت

ازان سرو افگـنده شاخي برسـت

بدو گفـت بـهرام بـنـماي تـن

برهـنـه نـشان سياوش بـمـن

بـه بـهرام بـنـمود بازو فرود

ز عـنـبر بـگـل بر يکي خال بود

کزان گونـه بـتـگر بـپرگار چين

نداند نـگاريد کـس بر زمين

بدانـسـت کو از نژاد قـباد

ز تـخـم سياوش دارد نژاد

برو آفرين کرد و بردش نـماز

برآمد بـبالاي تـند و دراز

فرود آمد از اسـپ شاه جوان

نـشـسـت از بر سنگ روشن‌روان

بـبـهرام گـفـت اي سرافراز مرد

جـهاندار و بيدار و شير نـبرد

دو چـشـم مـن ار زنده ديدي پدر

هـمانا نـگـشـتي ازين شادتر

کـه ديدم ترا شاد و روشـن‌روان

هـنرمـند و بينادل و پـهـلوان

بدان آمدسـتـم بدين تيغ‌کوه

کـه از نامداران ايران گروه

بـپرسـم ز مردي که سالار کيست

برزم اندرون نامـبردار کيسـت

يکي سور سازم چـنانـچون توان

بـبينـم بـشادي رخ پـهـلوان

ز اسـپ و ز شمشير و گرز و کـمر

بـبـخـشـم ز هر چيز بسيار مر

وزان پـس گرايم بـه پيش سـپاه

بـتوران شوم داغ‌دل کينـه‌خواه

سزاوار اين جسـتـن کين مـنـم

بـجـنـگ آتـش تيز برزين منـم

سزد گر بـگويي تو با پـهـلوان

کـه آيد برين سنـگ روشـن‌روان

بـباشيم يک هفـتـه ايدر بـهـم

سـگاليم هرگونـه از بيش و کـم

بـه هشتـم چو برخيزد آواي کوس

بزين اندر آيد سـپـهدار طوس

ميان را بـبـندم بـکين پدر

يکي جـنـگ سازم بدرد جـگر

کـه با شير جنـگ آشـنايي دهد

ز نر پر کرگـس گوايي دهد

کـه اندر جهان کينه را زين نـشان

نـبـندد ميان کـس ز گردنکـشان

بدو گـفـت بـهرام کاي شـهريار

جوان و هـنرمـند و گرد و سوار

بـگويم مـن اين هرچ گفتي بطوس

بخواهـش دهـم نيز بر دست بوس

وليکـن سپهـبد خردمـند نيست

سر و مـغز او از در پـند نيسـت

هـنر دارد و خواسـتـه هـم نژاد

نيارد هـمي بر دل از شاه ياد

بـشوريد با گيو و گودرز و شاه

ز بـهر فريبرز و تـخـت و کـلاه

هـمي گويد از تـخـمـه نوذرم

جـهان را بـشاهي خود اندر خورم

سزد گر بـپيچد ز گـفـتار مـن

گرايد بـتـندي ز کردار مـن

جز از مـن هرآنکـس کـه آيد برت

نـبايد کـه بيند سر و مـغـفرت

کـه خودکامه مرديست بي تار و پود

کـسي ديگر آيد نيارد درود

و ديگر که با ما دلش نيست راسـت

کـه شاهي همي با فريبرز خواست

مرا گفـت بنگر که بر کوه کيسـت

چو رفتي مپرسش که از بهر چيست

بـگرز و بخنـجر سخن گوي و بـس

چرا باشد اين روز بر کوه‌کـس

بـمژده مـن آيم چـنو گشـت رام

ترا پيش لـشـکر برم شادکام

وگر جز ز مـن ديگر آيد کـسي

نـبايد بدو بودن ايمـن بـسي

نيايد بر تو بـجز يک سوار

چـنينـسـت آيين اين نامدار

چو آيد بـبين تا چـه آيدت راي

در دژ بـبـند و مـپرداز جاي

يکي گرز پيروزه دسـتـه بزر

فرود آن زمان برکـشيد از کـمر

بدو داد و گـفـت اين ز مـن يادگار

هـمي دار تا خودکي آيد بـکار

چو طوس سـپـهـبد پذيرد خرام

بـباشيم روشـن‌دل و شادکام

جزين هديه‌ها باشد و اسـپ و زين

بزر افـسر و خـسرواني نـگين

چو بـهرام برگشت با طوس گفـت

کـه با جان پاکت خرد باد جـفـت

بدان کان فرودسـت فرزند شاه

سياوش که شد کشته بر بي گـناه

نـمود آن نـشاني کـه اندر نژاد

ز کاوس دارند و ز کيقـباد

ترا شاه کيخـسرو اندرز کرد

کـه گرد فرود سياوش مـگرد

چـنين داد پاسخ ستمـکاره طوس

که من دارم اين لشکر و بوق و کوس

ترا گـفـتـم او را بـنزد مـن آر

سخـن هيچگونـه مکـن خواستار

گر او شهريارسـت پـس مـن کيم

برين کوه گويد ز بـهر چيم

يکي ترک‌زاده چو زاغ سياه

برين گونـه بـگرفـت راه سـپاه

نـبينـم ز خودکامـه گودرزيان

مـگر آنـک دارد سـپـه را زيان

بـترسيدي از بي‌هـنر يک سوار

نـه شير ژيان بود بر کوهـسار

سـپـه ديد و برگشت سوي فريب

بـخيره سـپردي فراز و نـشيب

وزان پـس چنين گفت با سرکـشان

کـه اي نامداران گردنـکـشان

يکي نامور خواهـم و نامـجوي

کز ايدر نـهد سوي آن ترک روي

سرش را بـبرد بـخـنـجر ز تـن

بـپيش مـن آرد بدين انـجـمـن

ميان را بـبـسـت اندران ريونيز

هـمي زان نـبردش سرآمد قـفيز

بدو گـفـت بـهرام کاي پهـلوان

مـکـن هيچ برخيره تيره روان

بـترس از خداوند خورشيد و ماه

دلـت را بـشرم آور از روي شاه

کـه پيوند اويسـت و هـمزاد اوي

سواريسـت نام‌آور و جـنـگ‌جوي

کـه گر يک سوار از ميان سـپاه

شود نزد آن پرهـنر پور شاه

ز چـنـگـش رهايي نيابد بـجان

غـم آري هـمي بر دل شادمان

سپـهـبد شد آشفته از گفت اوي

نـبد پـند بـهرام يل جفـت اوي

بـفرمود تا نامـبردار چـند

بـتازند نزديک کوه بـلـند

ز گردان فراوان برون تاخـتـند

نـبرد وراگردن افراخـتـند

بديشان چـنين گفـت بـهرام گرد

کـه اين کار يکـسر مداريد خرد

بدان کوه سر خويش کيخسروسـت

کـه يک موي او به ز صد پهلوسـت

هران کـس کـه روي سياوش بديد

نيارد ز ديدار او آرميد

چو بـهرام داد از فرود اين نـشان

ز ره بازگـشـتـند گردنـکـشان

بيامد دگرباره داماد طوس

هـمي کرد گردون برو بر فـسوس

ز راه چرم بر سـپدکوه شد

دلـش پرجـفا بود نـسـتوه شد

چو از تيغ بالا فرودش بديد

ز قربان کـمان کيان برکـشيد

چـنين گـفـت با رزم ديده تـخوار

کـه طوس آن سخنها گرفتست خوار

کـه آمد سواري و بـهرام نيسـت

مرا دل درشتسـت و پدرام نيسـت

بـبين تا مـگر يادت آيد که کيسـت

سراپاي در آهـن از بـهر چيسـت

چـنين داد پاسـخ مر او را تـخوار

کـه اين ريونيزسـت گرد و سوار

چهـل خواهرستـش چو خرم بهار

پـسر خود جزين نيسـت اندر تـبار

فريبـنده و ريمـن و چاپـلوس

دلير و جوانـسـت و داماد طوس

چـنين گـفـت با مرد بينا فرود

کـه هنـگام جنـگ اين نبايد شنود

چو آيد بـه پيکار کـنداوران

بـخوابـمـش بر دامـن خواهران

بدو گر کـند باد کـلـکـم گذار

اگر زنده ماند بـمردم مدار

بـتير اسـپ بيجان کنـم گر سوار

چـه گويي تو اي کار ديده تـخوار

بدو گـفـت بر مرد بـگـشاي بر

مـگر طوس را زو بـسوزد جـگر

بداند کـه تو دل بياراسـتي

کـه بااو هـمي آشتي خواسـتي

چـنين با تو بر خيره جـنـگ آورد

هـمي بر برادرت نـنـگ آورد

چو از دور نزديک شد ريونيز

بزه برکـشيد آن خـمانيده شيز

ز بالا خدنـگي بزد بر برش

کـه بر دوخـت با ترگ رومي سرش

بيفـتاد و برگـشـت زو اسـپ تيز

بـخاک اندر آمد سر ريو نيز

بـبالا چو طوس از ميم بـنـگريد

شد آن کوه بر چـشـم او ناپديد

چـنين داسـتان زد يکي پرخرد

کـه از خوي بد کوه کيفر برد

چـنين گفـت پس پهلوان با زرسپ

کـه بـفروز دل را چو آذرگشسـپ

سـليح سواران جـنـگي بـپوش

بـجان و تـن خويشتـن دار گوش

تو خواهي مـگر کين آن نامدار

وگرنـه نبينـم کـسي خواسـتار

زرسـپ آمد و ترگ بر سر نـهاد

دلي پر ز کين و لـبي پر ز باد

خروشان باسـپ اندر آورد پاي

بـکردار آتـش درآمد ز جاي

چـنين گـفـت شير ژيان با تخوار

کـه آمد دگرگون يکي نامدار

بـبين تا شناسي که اين مرد کيست

يکي شهريار است اگر لشکريسـت

چـنين گفـت با شاه جنگي تخوار

کـه آمد گـه گردش روزگار

کـه اين پور طوسست نامش زرسپ

کـه از پيل جنگي نـگرداند اسـپ

کـه جفـتـسـت با خواهر ريونيز

بـکين آمدسـت اين جهانـجوي نيز

چو بيند بر و بازوي و مـغـفرت

خدنـگي بـبايد گـشاد از برت

بدان تا بـخاک اندر آيد سرش

نـگون اندر آيد ز باره برش

بداند سـپـهدار ديوانـه طوس

کـه ايدر نـبوديم ما بر فـسوس

فرود دلاور برانـگيخـت اسـپ

يکي تير زد بر ميان زرسـپ

کـه با کوهـه زين تنش را بدوخـت

روانـش ز پيکان او برفروخـت

بيفـتاد و برگـشـت ازو بادپاي

هـمي شد دمان و دنان باز جاي

خروشي برآمد ز ايران سـپاه

زسر برگرفـتـند گردان کـلاه

دل طوس پرخون و ديده پراب

بـپوشيد جوشـن هـم اندر شتاب

ز گردان جنـگي بـناليد سـخـت

بـلرزيد برسان برگ درخـت

نشسـت از بر زين چو کوهي بزرگ

کـه بنـهـند بر پشت پيلي سترگ

عـنان را بـپيچيد سوي فرود

دلـش پر ز کين و سرش پر ز دود

تـخوار سراينده گـفـت آن زمان

کـه آمد بر کوه کوهي دمان

سپـهدار طوسـسـت کامد بجنگ

نـتابي تو با کار ديده نـهـنـگ

برو تا در دژ بـبـنديم سـخـت

بـبينيم تا چيسـت فرجام بخـت

چو فرزند و داماد او را برزم

تـبـه کردي اکـنون مينديش بزم

فرود جوان تيز شد با تـخوار

کـه چون رزم پيش آيد و کارزار

چـه طوس و چه شير و چه پيل ژيان

چـه جنـگي نهنـگ و چه ببر بيان

بـجـنـگ اندرون مرد را دل دهند

نـه بر آتـش تيز بر گـل نـهـند

چـنين گـفـت با شاهزاده تخوار

کـه شاهان سخـن را ندارند خوار

تو هـم يک سواري اگر ز آهـني

هـمي کوه خارا ز بـن برکـني

از ايرانيان نامور سي هزار

برزم تو آيند بر کوهـسار

نـه دژ ماند اينجا نه سنگ و نه خاک

سراسر ز جا اندر آرند پاک

وگر طوس را زين گزندي رسد

بـه خـسرو ز دردش نژندي رسد

بـکين پدرت اندر آيد شـکـسـت

شکسـتي که هرگز نشايدش بست

بـگردان عـنان و مينداز تير

بدژ شو مـبر رنـج بر خيره‌خير

سـخـن هرچ از پيش بايست گفت

نگـفـت و همي داشت اندر نهفت

ز بي‌مايه دسـتور ناکاردان

ورا جـنـگ سود آمد و جان زيان

فرود جوان را دژ آباد بود

بدژ درپرسـتـنده هـفـتاد بود

هـمـه ماهرويان بـباره بدند

چو ديباي چيني نـظاره بدند

ازان بازگـشـتـن فرود جوان

ازيشان هـمي بود تيره‌روان

چـنين گـفـت با شاهزاده تخوار

کـه گر جست خواهي همي کارزار

نـگر نامور طوس را نـشـکـني

ترا آن بـه آيد که اسـپ افـگـني

و ديگر کـه باشد مر او را زمان

نيايد بـه يک چوبـه تير از کـمان

چو آمد سـپـهـبد بر اين تيغ کوه

بيايد کـنون لشـکرش هـمـگروه

ترا نيسـت در جـنـگ پاياب اوي

نديدي براوهاي پرتاب اوي

فرود از تـخوار اين سخنـها شـنيد

کـمان را بزه کرد و اندر کـشيد

خدنـگي بر اسـپ سپـهـبد بزد

چـنان کز کـمان سواران سزد

نـگون شد سر تازي و جان بداد

دل طوس پرکين و سر پر ز باد

بلـشـکر گـه آمد بـگردن سـپر

پياده پر از گرد و آسيمـه سر

گواژه هـمي زد پـس او فرود

کـه اين نامور پهـلوان را چـه بود

کـه ايدون سـتوه آمد از يک سوار

چـگونـه چـمد در صـف کارزار

پرسـتـندگان خـنده برداشتـند

هـمي از چرم نـعره برداشـتـند

کـه پيش جواني يکي مرد پير

ز افراز غـلـتان شد از بيم تير

سـپـهـبد فرود آمد از کوه سر

برفـتـند گردان پر اندوه سر

کـه اکـنون تو بازآمدي تندرسـت

باب مژه رخ نـبايسـت شـسـت

بـپيچيد زان کار پرمايه گيو

کـه آمد پياده سـپـهدار نيو

چنين گفت کين را خود اندازه نيست

رخ نامداران برين تازه نيسـت

اگر شـهريارسـت با گوشوار

چـه گيرد چنين لشکر کشـن خوار

نـبايد کـه باشيم هـمداسـتان

بـه هر گونـه کو زند داسـتان

اگر طوس يک بار تـندي نـمود

زمانـه پرآزار گـشـت از فرود

هـمـه جان فداي سياوش کـنيم

نـبايد کـه اين بد فرامـش کـنيم

زرسـپ گرانـمايه زو شد بـباد

سواري سرافراز نوذرنژاد

بـخونـسـت غرقـه تـن ريونيز

ازين بيش خواري چـه بينيم نيز

گرو پور جمـسـت و مـغز قـباد

بـناداني اين جـنـگ را برگـشاد

همي گفت و جوشن همي بست گرم

هـمي بر تـنـش بر بدريد چرم

نـشـسـت از بر اژدهاي دژم

خرامان بيامد براه چرم

فرود سياوش چو او را بديد

يکي باد سرد از جـگر برکـشيد

هـمي گـفـت کين لشکر رزمساز

ندانـند راه نـشيب و فراز

هـمـه يک ز ديگر دلاورترند

چو خورشيد تابان بدو پيکرند

وليکـن خرد نيسـت با پـهـلوان

سر بي‌خرد چون تـن بي‌روان

نـباشـند پيروز ترسـم بـکين

مـگر خـسرو آيد بـتوران زمين

بـکين پدر جملـه پـشـت آوريم

مـگر دشـمـنان را به مشت آوريم

بـگوکين سوار سرافراز کيسـت

کـه بر دست و تيغش ببايد گريست

نـگـه کرد ز افراز بالا تـخوار

بـبي دانـشي بر چمن رست خار

بدو گـفـت کين اژدهاي دژم

کـه مرغ از هوا اندر آرد بدم

کـه دسـت نياي تو پيران ببسـت

دو لشـکر ز ترکان بهم برشکسـت

بـسي بي‌پدر کرد فرزند خرد

بـسي کوه و رود و بيابان سـپرد

پدر نيز ازو شد بـسي بي‌پـسر

بـپي بـسـپرد گردن شير نر

بايران برادرت را او کـشيد

بـجيحون گذر کرد و کـشـتي نديد

وراگيو خوانـند پيلـسـت و بـس

کـه در رزم درياي نيلسـت و بـس

چو بر زه بـشـسـت اندر آري گره

خدنـگـت نيابد گذر بر زره

سـليح سياوش بـپوشد بجـنـگ

نـترسد ز پيکان تير خدنـگ

بکـش چرخ و پيکان سوي اسپ ران

مـگر خـسـتـه گردد هيون گران

پياده شود بازگردد مـگر

کـشان چون سپهـبد بگردن سـپر

کـمان را بزه کرد جـنـگي فرود

پـس آن قبضه چرخ بر کف بـسود

بزد تير بر سينـه اسـپ گيو

فرود آمد از باره برگـشـت نيو

ز بام سـپد کوه خنده بـخاسـت

هـمي مـغز گيو از گواژه بکاسـت

برفـتـند گردان هـمـه پيش گيو

کـه يزدان سپاس اي سپـهدار نيو

که اسپ است خسته تو خسته نه‌يي

توان شد دگر بار بـسـتـه نـه‌يي

برگيو شد بيژن شير مرد

فراوان سخنـها بگـفـت از نـبرد

کـه اي باب شيراوژن تيزچـنـگ

کـجا پيل با تو نرفـتي بـجـنـگ

چرا ديد پـشـت ترا يک سوار

کـه دسـت تو بودي بـهر کارزار

ز ترکي چنين اسپ خسته بدسـت

برفـتي سراسيمـه برسان مست

بدو گفـت چون کشتـه شد بارگي

بدو دادمي سر بـه يکـبارگي

هـمي گفـت گفـتارهاي درشت

چو بيژن چـنان ديد بنمود پـشـت

برآشـفـت گيو از گـشاد برش

يکي تازيانـه بزد بر سرش

بدو گفـت نشـنيدي از رهنـماي

کـه با رزمـت انديشه بايد بـجاي

نـه تو مـغز داري نـه راي و خرد

چـنين گـفـت را کـس بکيفر برد

دل بيژن آمد ز تـندي بدرد

بدادار دارنده سوگـند خورد

کـه زين را نگردانم از پشت اسـپ

مـگر کشـتـه آيم بـکين زرسپ

وزآنـجا بيامد دلي پر ز غـم

سري پر ز کينـه بر گـسـتـهـم

کز اسـپان تو باره‌اي دستـکـش

کـجا بر خرامد بافراز خوش

بده تا بـپوشـم سـليح نـبرد

يکي تا پديد آيد از مردمرد

يکي ترک رفـتـسـت بر تيغ کوه

بدين سان نـظاره برو بر گروه

چـنين داد پاسخ که اين نيست روي

ابر خيره گرد بـلاها مـپوي

زرسـپ سـپـهدار چون ريونيز

سـپـهـبد کـه گيتي ندارد بچيز

پدرت آنـکـه پيل ژيان بـشـکرد

بـگردنده گردون هـمي نـنـگرد

ازو بازگـشـتـند دل پر ز درد

کـس آورد با کوه خارا نـکرد

مـگر پر کرگـس بود رهـنـماي

وگرنـه بران دژ کـه پويد بـپاي

بدو گـفـت بيژن که مشکن دلـم

کـنون يال و بازو ز هم بگـسـلـم

يکي سخـت سوگند خوردم بـماه

بدادار گيهان و ديهيم شاه

کزين ترک مـن برنگردانـم اسـپ

زمانـم سرايد مـگر چون زرسـپ

بدو گفـت پس گستهم راه نيسـت

خرد خود از اين تيزي آگاه نيسـت

جـهان پرفراز و نشيبست و دشـت

گر ايدونـک زينـجا بـبايد گذشـت

مرا بارگير اينـک جوشـن کـشد

دو ماندسـت اگر زين يکي را کـشد

نيابـم دگر نيز هـمـتاي او

برنـگ و تـگ و زور و بالاي اوي

بدو گـفـت بيژن بـکين زرسـپ

پياده بـپويم نخواهـم خود اسـپ

چـنين داد پاسـخ بدو گستـهـم

کـه مويي نخواهم ز تو بيش و کـم

مرا گر بود بارگي ده هزار

هـمـه موي پر از گوهر شاهوار

ندارم بدين از تو آن را دريغ

نـه گنج و نه جان و نه اسپ و نه تيغ

برو يک بيک بارگيها بـبين

کدامـت بـه آيد يکي برگزين

بـفرماي تا زين بر آن کت هواسـت

بـسازند اگر کشتـه آيد رواسـت

يکي رخـش بودش بـکردار گرگ

کـشيده زهار و بـلـند و سـترگ

ز بـهر جـهانـجوي مرد جوان

برو برفـگـندند بر گـسـتوان

دل گيو شد زان سـخـن پر ز دود

چو انديشـه کرد از گـشاد فرود

فرسـتاد و مر گستهـم را بـخواند

بـسي داسـتانـهاي نيکو براند

فرسـتاد درع سياوش برش

هـمان خـسرواني يکي مغـفرش

بياورد گـسـتـهـم درع نـبرد

بـپوشيد بيژن بـکردار گرد

بـسوي سـپد کوه بـنـهاد روي

چـنانـچون بود مردم جنـگـجوي

چـنين گـفـت شاه جوان با تخوار

کـه آمد بـنوي يکي نامدار

نگـه کـن بـبين تا ورا نام چيست

بدين مرد جنگي که خواهد گريسـت

بـخـسرو تـخوار سراينده گفـت

که اين را ز ايران کسي نيست جفت

کـه فرزند گيوسـت مردي دلير

بـهر رزم پيروز باشد چو شير

ندارد جز او گيو فرزند نيز

گراميترسـتـش ز گـنـج و ز چيز

تو اکـنون سوي بارگي دار دسـت

دل شاه ايران نشايد شـکـسـت

و ديگر کـه دارد هـمي آن زره

کـجا گيو زد بر ميان برگره

برو تير و ژوپين نيابد گذار

سزد گر پياده کـند کارزار

تو با او بسـنده نباشي بـجـنـگ

نگـه کـن کـه الماس دارد بچنگ

بزد تير بر اسـپ بيژن فرود

تو گفـتي باسپ اندرون جان نـبود

بيفـتاد و بيژن جدا گـشـت ازوي

سوي تيغ با تيغ بـنـهاد روي

يکي نـعره زد کاي سوار دلير

بـمان تا بـبيني کـنون رزم شير

نداني کـه بي‌اسـپ مردان جنـگ

بيايند با تيغ هـندي بـچـنـگ

بـبيني مرا گر بـماني بـجاي

بـه پيکار ازين پـس نيايدت راي

چو بيژن همي برنگـشـت از فرود

فرود اندر آن کار تـندي نـمود

يکي تير ديگر بيانداخـت شير

سـپر بر سر آورد مرد دلير

سـپر بر دريد و زره را نيافـت

ازو روي بيژن بپـسـتي نـتافـت

ازان تـند بالا چو بر سر کـشيد

بزد دسـت و تيغ از ميان برکـشيد

فرود گرانـمايه زو بازگـشـت

هـمـه باره دژ پرآواز گـشـت

دوان بيژن آمد پـس پـشـت اوي

يکي تيغ بد تيز در مـشـت اوي

بـه برگـسـتوان بر زد و کرد چاک

گرانـمايه اسـپ اندر آمد بـخاک

بـه دربـند حـصـن اندر آمد فرود

دليران در دژ بـبـسـتـند زود

ز باره فراوان بـباريد سـنـگ

بدانـسـت کان نيست جاي درنگ

خروشيد بيژن کـه اي نامدار

ز مردي پياده دلير و سوار

چـنين بازگـشـتي و شرمت نبود

دريغ آن دل و نام جـنـگي فرود

بيامد بر طوس زان رزمـگاه

چـنين گـفـت کاي پهلوان سپاه

سزد گر برزم چـنين يک دلير

شود نامـبردار يک دشـت شير

اگر کوه خارا ز پيکان اوي

شود آب و دريا بود کان اوي

سپـهـبد نـبايد کـه دارد شگفت

ازين برتر اندازه نـتوان گرفـت

سـپـهـبد بدارنده سوگـند خورد

کزين دژ برآرم بـخورشيد گرد

بـکين زرسـپ گرامي سـپاه

برآرم بـسازم يکي رزمـگاه

تـن ترک بدخواه بيجان کـنـم

ز خونـش دل سنگ مرجان کـنـم

چو خورشيد تابـنده شد ناپديد

شـب تيره بر چرخ لشـکر کـشيد

دليران دژدار مردي هزار

ز سوي کـلات اندر آمد سوار

در دژ ببسـتـند زين روي تـنـگ

خروش جرس خاسـت و آواي زنـگ

جريره بتـخـت گرامي بخـفـت

شـب تيره با درد و غم بود جفـت

بـخواب آتـشي ديد کز دژ بـلـند

برافروخـتي پيش آن ارجـمـند

سراسر سـپد کوه بـفروخـتي

پرسـتـنده و دژ همي سوخـتي

دلـش گشـت پر درد و بيدار گشت

روانـش پر از درد و تيمار گـشـت

بـباره برآمد جـهان بـنـگريد

هـمـه کوه پرجوشـن و نيزه ديد

رخـش گشـت پرخون و دل پر ز دود

بيامد بـه بالين فرخ فرود

بدو گـفـت بيدار گرد اي پـسر

کـه ما را بد آمد ز اخـتر بـسر

سراسر همـه کوه پر دشمنسـت

در دژ پر از نيزه و جوشـنـسـت

بـمادر چـنين گفـت جنگي فرود

کـه از غم چه داري دلـت پر ز دود

مرا گر زمانـه شدسـت اسـپري

زمانـه ز بخشـش فزون نشـمري

بروز جواني پدر کـشـتـه شد

مرا روز چون روز او گـشـتـه شد

بدسـت گروي آمد او را زمان

سوي جان مـن بيژن آمد دمان

بـکوشـم نـميرم مـگر غرم‌وار

نـخواهـم ز ايرانيان زينـهار

سـپـه را همه ترگ و جوشن بداد

يکي ترگ رومي بـسر برنـهاد

ميانرا بخـفـتان رومي ببـسـت

بيامد کـمان کياني بدسـت

چو خورشيد تابـنده بنـمود چـهر

خرامان برآمد بـخـم سـپـهر

ز هر سو برآمد خروش سران

گراييدن گرزهاي گران

غو کوس با نالـه کرناي

دم ناي سرغين و هـندي دراي

برون آمد از باره دژ فرود

دليران ترکان هرآنـکـس کـه بود

ز گرد سواران و ز گرز و تير

سر کوه شد هـمـچو درياي قير

نـبد هيچ هامون و جاي نـبرد

همي کوه و سنگ اسپ را خيره کرد

ازين گونه تا گشت خورشيد راسـت

سـپاه فرود دلاور بـکاسـت

فراز و نشيبش همه کشـتـه شد

سربـخـت مرد جوان گشتـه شد

بدو خيره ماندند ايرانيان

کـه چون او نديدند شير ژيان

ز ترکان نـماند ايچ با او سوار

نديد ايچ تـنـها رخ کارزار

عـنان را بـپيچيد و تنـها برفـت

ز بالا سوي دژ خراميد تـفـت

چو رهام و بيژن کـمين ساخـتـند

فراز و نشيبـش هـمي تاخـتـند

چو بيژن پديد آمد اندر نـشيب

سبـک شد عنان و گران شد رکيب

فرود جوان ترگ بيژن بديد

بزد دسـت و تيغ از ميان برکـشيد

چو رهام گرد اندر آمد بـه پـشـت

خروشان يکي تيغ هندي به مشـت

بزد بر سر کـتـف مرد دلير

فرود آمد از دوش دستـش بـه زير

چو از وي جدا گشـت بازوي و دوش

همي تاخت اسپ و همي زد خروش

بـنزديک دژ بيژن اندر رسيد

بزخـمي پي باره او بريد

پياده خود و چـند زان چاکران

تبـه گشـتـه از چنـگ کنداوران

بدژ در شد و در بـبـسـتـند زود

شد آن نامور شير جـنـگي فرود

بـشد با پرسـتـندگان مادرش

گرفـتـند پوشيدگان در برش

بزاري فـگـندند بر تـخـت عاج

نـبد شاه را روز هـنـگام تاج

هـمـه غاليه موي و مشکين کمند

پرسـتـنده و مادر از بـن بـکـند

هـمي کـند جان آن گرامي فرود

همـه تـخـت مويه همه حصن رود

چـنين گفت چون لب ز هم برگرفت

کـه اين موي کندن نباشد شگفـت

کـنون اندر آيند ايرانيان

بـه تاراج دژ پاک بـسـتـه ميان

پرسـتـندگان را اسيران کـنـند

دژ وباره کوه ويران کـنـند

دل هرک بر مـن بـسوزد هـمي

ز جانـم رخـش برفروزد هـمي

هـمـه پاک بر باره بايد شدن

تـن خويش را بر زمين بر زدن

کـجا بـهر بيژن نـماند يکي

نـمانـم مـن ايدر مـگر اندکي

کشـنده تـن و جان من درد اوست

پرسـتار و گنجم چه در خورد اوست

بـگـفـت اين و رخسارگان کرد زرد

برآمد روانـش بـتيمار و درد

بـبازيگري ماند اين چرخ مـسـت

کـه بازي برآرد به هفـتاد دسـت

زماني بـخـنـجر زماني بـتيغ

زماني بـباد و زماني بـميغ

زماني بدسـت يکي ناسزا

زماني خود از درد و سـخـتي رها

زماني دهد تخـت و گنـج و کـلاه

زماني غـم و رنـج و خواري و چاه

هـمي خورد بايد کسي را که هست

مـنـم تـنـگدل تا شدم تنگدست

اگر خود نزادي خردمـند مرد

نديدي ز گيتي چـنين گرم و سرد

بـبايد بـه کوري و ناکام زيسـت

برين زندگاني بـبايد گريسـت

سرانـجام خاکـسـت بالين اوي

دريغ آن دل و راي و آيين اوي

پرسـتـندگان بر سر دژ شدند

همـه خويشـتـن بر زمين برزدند

يکي آتـشي خود جريره فروخـت

همـه گنـجـها را باتش بسوخت

يکي تيغ بگرفت زان پـس بدسـت

در خانـه تازي اسـپان ببـسـت

شـکـمـشان بدريد و بـبريد پي

هـمي ريخت از ديده خوناب و خوي

بيامد بـبالين فرخ فرود

يکي دشـنـه با او چو آب کـبود

دو رخ را بروي پـسر بر نـهاد

شـکـم بردريد و برش جان بداد

در دژ بـکـندند ايرانيان

بـغارت ببـسـتـند يکـسر ميان

چو بـهرام نزديک آن باره شد

از اندوه يکـسر دلـش پاره شد

بايرانيان گـفـت کين از پدر

بـسي خوارتر مرد و هـم زارتر

کـشـنده سياوش چاکر نـبود

بـبالينـش بر کشـتـه مادر نبود

هـمـه دژ سراسر برافروخـتـه

هـمـه خان و مان کنده و سوخته

بايرانيان گـفـت کز کردگار

بـترسيد وز گردش روزگار

بـبد بـس درازسـت چنگ سپهر

بـه بيدادگر برنـگردد بـمـهر

زکيخـسرو اکـنون نداريد شرم

کـه چندان سخن گفت با طوس نرم

بـکين سياوش فرسـتادتان

بـسي پـند و اندرزها دادتان

ز خون برادر چو آگـه شود

هـمـه شرم و آذرم کوتـه شود

ز رهام وز بيژن تيز مـغز

نيايد بـگيتي يکي کار نـغز

هماننـگـه بيامد سپـهدار طوس

براه کـلات اندر آورد کوس

چو گودرز و چون گيو کـنداوران

ز گردان ايران سـپاهي گران

سپـهـبد بـسوي سـپدکوه شد

وزانـجا بـنزديکي انـبوه شد

چو آمد بـبالين آن کـشـتـه زار

بران تـخـت با مادر افگـنده خوار

بيک دسـت بـهرام پر آب چشـم

نشـسـتـه بـبالين او پر ز خشم

بدسـت دگر زنـگـه شاوران

برو انجمـن گـشـتـه کـنداوران

گوي چون درختي بران تـخـت عاج

بديدار ماه و بـبالاي ساج

سياوش بد خفـتـه بر تـخـت زر

ابا جوشـن و تيغ و گرز و کـمر

برو زار بـگريسـت گودرز و گيو

بزرگان چو گرگين و بـهرام نيو

رخ طوس شد پر ز خون جـگر

ز درد فرود و ز درد پـسر

کـه تـندي پـشيماني آردت بار

تو در بوسـتان تخم تـندي مـکار

چـنين گفـت گودرز با طوس و گيو

هـمان نامداران و گردان نيو

کـه تـندي نـه کار سپهـبد بود

سپهـبد کـه تـندي کـند بد بود

جواني بدين سان ز تـخـم کيان

بدين فر و اين برز و يال و ميان

بدادي بـتيزي و تـندي بـباد

زرسـپ آن سـپـهدار نوذرنژاد

ز تيزي گرفـتار شد ريونيز

نـبود از بد بـخـت ما مانده چيز

هـنر بي‌خرد در دل مرد تـند

چو تيغي کـه گردد ز زنـگار کـند

چو چـندين بگفتند آب از دو چشـم

بـباريد و آمد ز تـندي بـخـشـم

چـنين پاسـخ آورد کز بـخـت بد

بـسي رنـج وسختي بمردم رسد

بـفرمود تا دخـمـه شاهوار

بـکردند بر تيغ آن کوهـسار

نـهادند زيراندرش تـخـت زر

بديباي زربـفـت و زرين کـمر

تـن شاهوارش بياراسـتـند

گـل و مشک و کافور و مي خواستند

سرش را بـکافور کردند خـشـک

رخـش را بعـطر و گلاب و بمشـک

نـهادند بر تـخـت و گشتـند باز

شد آن شيردل شاه گردن‌فراز

زراسـپ سرافراز با ريونيز

نـهادند در پـهـلوي شاه نيز

سـپـهـبد بران ريش کافورگون

بـباريد از ديدگان جوي خون

چـنينـسـت هرچـند مانيم دير

نـه پيل سرافراز ماند نـه شير

دل سنـگ و سندان بـترسد ز مرگ

رهايي نيابد ازو بار و برگ

***

ازان پـس خـبر شد بافراسياب

کـه شد مرز توران چو درياي آب

سوي کاسـه‌رود اندر آمد سـپاه

زمين شد ز کين سياوش سياه

سپـهـبد بـه پيران سالار گفت

که خسرو سخن برگشاد از نهفت

مـگر کين سخـن را پذيره شويم

هـمـه با درفـش و تبيره شويم

وگرنـه ز ايران بيايد سـپاه

نـه خورشيد بينيم روشن نه ماه

برو لـشـکر آور ز هر سو فراز

سخـنـها نـبايد کـه گردد دراز

وزين رو برآمد يکي تـندباد

کـه کـس را ز ايران نبد رزم ياد

يکي ابر تـند اندر آمد چو گرد

ز سرما همي لب بدندان فـسرد

سراپرده و خيمه‌ها گـشـت يخ

کـشيد از بر کوه بر برف نـخ

بيک هفته کـس روي هامون نديد

همـه کـشور از برف شد ناپديد

خور و خواب و آرامگه تـنـگ شد

تو گفتي که روي زمين سنگ شد

کـسي را نـبد ياد روز نـبرد

همي اسپ جنگي بکشت و بخورد

تـبـه شد بسي مردم و چارپاي

يکي را نبد چنـگ و بازو بـجاي

بهشـتـم برآمد بلـند آفـتاب

جـهان شد سراسر چو درياي آب

سپهـبد سپـه را همي گرد کرد

سخـن رفـت چـندي ز روز نبرد

کـه ايدر سپه شد ز تنگي تـباه

سزد گر برانيم ازين رزمـگاه

مـبادا برين بوم و برها درود

کـلات و سپدکوه گر کاسـه رود

ز گردان سرافراز بـهرام گـفـت

کـه اين از سپهبد نشايد نهفـت

تو ما را بگفـتار خامـش کـني

هـمي رزم پور سياوش کـني

مـکـن کژ ابر خيره بر کار راست

بيک جان نگه کن که چندين بکاست

هـنوز از بدي تا چـه آيدت پيش

به چرم اندر است اين زمان گاوميش

سپهـبد چنين گفت کاذرگشسپ

نـبد نامورتر ز جنـگي زرسـپ

بلشـکر نگـه کن که چون ريونيز

کـه بيني بـمردي و ديدار نيز

نـه بر بي‌گنـه کشتـه آمد فرود

نوشـتـه چـنين بود بود آنچ بود

مرا جام ازو پر مي و شير بود

جوان را ز بالا سـخـن تير بود

کـنون از گذشـتـه نياريم ياد

بـه بيداد شد کشتـه او گر بداد

چو خلعت سـتد گيو گودرز ز شاه

کـه آن کوه هيزم بـسوزد براه

کنونسـت هـنـگام آن سوختن

بـه آتـش سپـهري برافروختن

گـشاده شود راه لشـکر مـگر

بـباشد سـپـه را بروبر گذر

بدو گفت گيو اين سخن رنج نيست

وگر هست هم رنج بي‌گنج نيست

غـمي گشت بيژن بدين داستان

نـباشـم بدين گفت همداستان

مرا با جواني نبايد نـشـسـت

بـپيري کـمر بر ميان تو بسـت

برنـج و بسـخـتي بـپرورديم

بـگـفـتار هرگز نيازرديم

مرا برد بايد بدين کار دسـت

نـشايد تو با رنج و من با نشست

بدو گفـت گيو آنک من ساختـم

بدين کار گردن برافراخـتـم

کـنون اي پسر گاه آرايشسـت

نـه هنگام پيري و بخشايشست

ازين رفـتـن مـن ندار ايچ غـم

کـه مـن کوه خارا بسوزم به دم

بسخـتي گذشت از در کاسه‌رود

جـهان را همه رنـج برف آب بود

چو آمد برران کوه هيزم فراز

ندانـسـت بالا و پـهـناش باز

ز پيکان تير آتـشي برفروخـت

بـکوه اندر افگند و هيزم بسوخت

ز آتش سه هفته گذرشان نـبود

ز تـف زبانـه ز باد و ز دود

چـهارم سپـه برگذشتن گرفت

هـمان آب و آتش نشستن گرفت

***

سپـهـبد چو لشکر برو گرد شد

ز آتـش براه گروگرد شد

سـپاه اندر آمد چـنانـچون سزد

هـمـه کوه و هامون سراپرده زد

چنانـچون ببايسـت برساختـند

ز هر سو طـلايه برون تاخـتـند

گروگرد بودي نـشـسـت تژاو

سواري کـه بوديش با شير تاو

فـسيلـه بدان جايگـه داشتي

چـنان کوه تا کوه بـگذاشـتي

خـبر شد که آمد ز ايران سـپاه

گـلـه برد بايد بـه يکـسو ز راه

فرسـتاد گردي هم اندر شـتاب

بـنزديک چوپان افراسياب

کـبوده بدش نام و شايستـه بود

بشايسـتـگي نيز بايستـه بود

بدو گفـت چون تيره گردد سپـهر

تو ز ايدر برو هيچ مـنـماي چـهر

نگـه کن که چندست ز ايران سپاه

ز گردان که دارد درفـش و کـلاه

ازيدر بر ايشان شـبيخون کـنيم

هـمـه کوه در جنگ هامون کنيم

کـبوده بيامد چو گرد سياه

شـب تيره نزديک ايران سـپاه

طـلايه شـب تيره بـهرام بود

کـمـندش سر پيل را دام بود

برآورد اسـپ کـبوده خروش

ز لشـکر برافراخت بـهرام گوش

کـمان را بزه کرد و بفـشارد ران

درآمد ز جاي آن هيون گران

يکي تير بگـشاد و نگـشاد لـب

کـبوده نـبود ايچ پيدا ز شـب

بزد بر کـمربـند چوپان شاه

هـمي گشـت رنگ کبوده سياه

ز اسپ اندر افتاد و زنهار خواسـت

بدو گفـت بـهرام برگوي راسـت

کـه ايدر فرسـتـنده تو کـه بود

کرا خواسـتي زين بزرگان بـسود

بـبـهرام گـفـت ار دهي زينهار

بـگويم ترا هرچ پرسي ز کار

تژاوسـت شاها فرسـتـنده‌ام

بـنزديک او مـن پرسـتـنده‌ام

مـکـش مر مرا تا نمايمـت راه

بـجايي کـه او دارد آرامـگاه

بدو گـفـت بـهرام با مـن تژاو

چو با شير درنده پيکار گاو

سرش را بخنـجر ببريد پـسـت

بـفـتراک زين کياني ببـسـت

بلـشـکر گـه آورد و بفگند خوار

نـه نام‌آوري بد نـه گردي سوار

***

چو خورشيد بر زد ز گردون درفش

دم شب شد از خنجر او بنفـش

غـمي شد دل مرد پرخاشجوي

بدانـسـت کو را بد آمد بروي

برآمد خروش خروس و چـکاو

کـبوده نيامد بـنزد تژاو

سـپاهي که بودند با او بخواند

وزان جايگـه تيز لـشـکر براند

تژاو سپهـبد بـشد با سـپاه

بايران خروش آمد از ديده‌گاه

کـه آمد سپاهي ز ترکان بجنگ

سپهـبد نهنگي درفشي پلنگ

ز گردنکشان پيش او رفـت گيو

تـني چـند با او ز گردان نيو

برآشفـت و نامش بپرسيد زوي

چنين گفت کاي مرد پرخاشجوي

بدين مايه مردم بجـنـگ آمدي

ز هامون بـکام نهـنـگ آمدي

بپاسـخ چنين گفت کاي نامدار

بـبيني کـنون رزم شير سوار

بـگيتي تژاوسـت نام مرا

بـهر دم برآرند کام مرا

نژادم بـگوهر از ايران بدسـت

ز گردان وز پشت شيران بدست

کـنون مرزبانم بدين تخت و گاه

نـگين بزرگان و داماد شاه

بدو گفت گيو اينکه گفتي مگوي

کـه تيره شود زين سخن آبروي

از ايران بتوران که دارد نشسـت

مگر خوردنش خون بود گر کبست

اگر مرزباني و داماد شاه

چرا بيشـتر زين نداري سـپاه

بدين مايه لشکر تو تندي مجوي

بـتـندي بـپيش دليران مپوي

کـه اين پرهـنر نامدار دلير

سر مرزبان اندر آرد بزير

گر اايدونک فرمان کني با سـپاه

بايران خرامي بـنزديک شاه

کنون پيش طوس سپهبد شوي

بـگويي و گفـتار او بشـنوي

ستانمـت زو خلعت و خواسته

پرسـتـنده و اسـپ آراسته

تژاو فريبـنده گـفـت اي دلير

درفـش مرا کـس نيارد بزير

مرا ايدر اکنون نگينسـت و گاه

پرسـتـنده و گنج و تاج و سپاه

همان مرز و شاهي چو افراسياب

کـس اين را ز ايران نبيند بخواب

پرسـتار وز ماديانان گـلـه

بدشـت گروگرد کرده يلـه

تو اين اندکي لشکر من مـبين

مراجوي با گرز بر پـشـت زين

مـن امروز با اين سپاه آن کنم

کزين آمدن تان پشيمان کـنـم

چـنين گـفـت بيژن بفرخ پدر

کـه اي نامور گرد پرخاشـخر

سرافراز و بيداردل پـهـلوان

بـه پيري نه آني که بودي جوان

ترا با تژاو اين همه پند چيسـت

بترکي چنين مهر و پيوند چيست

هـمي گرز و خنجر ببايد کشيد

دل و مـغز ايشان بـبايد دريد

برانگيخـت اسپ و برآمد خروش

نـهادند گوپال و خنـجر بدوش

يکي تيره گرد از ميان بردميد

بدان سان که خورشيد شد ناپديد

جـهان شد چو آبار بهمن سياه

سـتاره نديدند روشن نـه ماه

بقلـب سـپاه اندرون گيو گرد

هـمي از جهان روشنايي ببرد

بـپيش اندرون بيژن تيزچنـگ

همي بزمگاه آمدش جاي جنگ

وزان سوي با تاج بر سر تژاو

کـه بوديش با شير درنده تاو

يلانـش همه نيک‌مردان و شير

که هرگز نشدشان دل از رزم سير

بـسي برنيامد برين روزگار

کـه آن ترک سير آمد از کارزار

سه بهره ز توران سپه کشته شد

سربخـت آن ترک برگشته شد

هـمي شد گريزان تژاو دلير

پـسـش بيژن گيو برسان شير

خروشان و جوشان و نيزه بدست

تو گفتي که غرنده شيرست مست

يکي نيزه زد بر ميان تژاو

نـماند آن زمان با تژاو ايچ تاو

گراينده بدبـند رومي زره

بـپيچيد و بـگـشاد بـند گره

بيفـگـند نيزه بيازيد چـنـگ

چو بر کوه بر غرم تازد پلـنـگ

بدان سان که شاهين ربايد چکاو

ربود آن گرانـمايه تاج تژاو

کـه افراسيابـش بسر برنهاد

نـبودي جدا زو بـخواب و بياد

چنين تا در دژ همي تاخت اسپ

پس‌اندرش بيژن چو آذرگشسپ

چو نزديکي دژ رسيد اسپـنوي

بيامد خروشان پر از آب روي

که از کين چنين پشت برگاشتي

بدين دژ مرا خوار بـگذاشـتي

سزد گر ز پـس برنـشاني مرا

بدين ره بدشمـن نـماني مرا

تژاو سرافراز را دل بـسوخـت

بـکردار آتـش رخش برفروخت

فراز اسپـنوي و تژاو از نـشيب

بدو داد در تاخـتـن يک رکيب

پس اندر نشاندش چو ماه دمان

برآمد ز جا باره زيرش دنان

همي تاخت چون گرد با اسپنوي

سوي راه توران نـهادند روي

زماني دويد اسپ جنـگي تژاو

نـماند ايچ با اسپ و با مرد تاو

تژاو آن زمان با پرستنده گفـت

که دشوار کار آمد اي خوب جفت

فروماند اين اسپ جنـگي ز کار

ز پس بدسـگال آمد و پيش غار

اگر دور از ايدر بـه بيژن رسـم

بـکام بدانديش دشمن رسـم

ترا نيسـت دشمن بيکـبارگي

بـمان تا برانم مـن اين بارگي

فرود آمد از اسپ او اسـپـنوي

تژاو از غـم او پر از آب روي

سبکبار شد اسپ و تندي گرفت

پـسـش بيژن گيو کندي گرفت

چو ديد آن رخ ماه‌روي اسپـنوي

ز گلبرگ روي و پر از مشک موي

پس پشت خويش اندرش جاي کرد

سوي لشـکر پهـلوان راي کرد

بـشادي بيامد بدرگاه طوس

ز درگاه برخاسـت آواي کوس

کـه بيدار دل شير جنگي سوار

دمان با شـکار آمد از مرغزار

سـپـهدار و گردان پرخاشجوي

بويراني دژ نـهادند روي

ازان پـس برفتند سوي گلـه

کـه بودند بر دشت ترکان يلـه

گرفـتـند هر يک کمندي بچنگ

چنانـچون بود ساز مردان جنگ

بـخـم اندر آمد سر بارگي

بياراسـت لشـکر بيکـبارگي

نـشـسـتـند بر جايگاه تژاو

سواران ايران پر از خشـم و تاو

***

تژاو غـمي با دو ديده پرآب

بيامد بـنزديک افراسياب

چـنين گفت کامد سپهدار طوس

ابا لشکري گشـن و پيلان کوس

پـلاشان و آن نامداران مرد

بـخاک اندر آمد سرانشان ز گرد

هـمـه مرز و بوم آتش اندر زدند

فـسيلـه سراسر بهـم برزدند

چو بشنيد افراسياب اين سخـن

غـمي گشت و بر چاره افگند بن

بـپيران ويسـه چنين گفت شاه

کـه گفتـم بياور ز هر سو سپاه

درنـگ آمدت راي از کاهـلي

ز پيري گران گـشـتـه و بددلي

نه دژ ماند اکنون نه اسپ و نه مرد

نشستـن نـشايد بدين مرز کرد

بسي خويش و پيوند ما برده گشت

بـسي مرد نيک‌اختر آزرده گشت

کـنون نيسـت امروز روز درنـگ

جـهان گشـت بر مرد بيدار تنگ

جـهاندار پيران هم اندر شـتاب

برون آمد از پيش افراسياب

ز هر مرز مردان جنـگي بـخواند

سـليح و درم داد و لشـکر براند

چو آمد ز پهـلو برون پـهـلوان

هـمي نامزد کرد جاي گوان

سوي ميمـنـه بارمان و تژاو

سواران کـه دارند با شير تاو

چو نـسـتـهين گرد بر ميسره

کـجا شير بودي بچنـگـش بره

جـهان پر شد از نالـه کرناي

ز غريدن کوس و هـندي دراي

هوا سربسر سرخ و زرد و بنفـش

ز بـس نيزه و گونه‌گونه درفـش

سـپاهي ز جنـگ‌آوران صدهزار

نـهاده هـمـه سر سوي کارزار

ز دريا بدريا نـبود ايچ راه

ز اسپ و ز پيل و هيون و سـپاه

هـمي رفـت لشکر گروها گروه

نـبد دشـت پيدا نه دريا نه کوه

بـفرمود پيران کـه بيره رويد

از ايدر سوي راه کوتـه رويد

نـبايد کـه يابـند خود آگـهي

ازين نامداران با فرهي

مـگر ناگـهان بر سر آن گروه

فرود آرم اين گشن لشـکر چو کوه

برون کرد کارآگـهان ناگـهان

هـمي جسـت بيدار کار جهان

بـتـندي براه اندر آورد روي

بـسوي گروگرد شد جنگـجوي

ميان سرخس است نزديک طوس

ز باورد برخاسـت آواي کوس

بـپيوسـت گفـتار کارآگـهان

بـپيران بگفـتـند يک يک نهان

که ايشان همه ميگسارند و مست

شـب و روز با جام پر مي بدست

سواري طـلايه نديدم براه

نـه انديشـه رزم توران سـپاه

چو بشـنيد پيران يلان را بـخواند

ز لـشـکر فراوان سخنـها براند

کـه در رزم ما را چنين دستـگاه

نـبودسـت هرگز بايران سـپاه

***

گزين کرد زان لـشـکر نامدار

سواران شـمـشيرزن سي‌هزار

برفـتـند نيمي گذشته ز شب

نـه بانـگ تبيره نه بوق و جلب

چو پيران سالار لـشـکر براند

ميان يلان هفت فرسـنـگ ماند

نـخـسـتين رسيدند پيش گله

کـجا بود بر دشـت توران يلـه

گرفـتـند بـسيار و کشتند نيز

نـبود از بد بـخـت مانـند چيز

گله‌دار و چوپان بسي کشته شد

سر بخـت ايرانيان گشتـه شد

وزان جايگـه سوي ايران سـپاه

برفـتـند برسان گرد سياه

همـه مـسـت بودند ايرانيان

گروهي نشستـه گـشاده ميان

بـخيمـه درون گيو بيدار بود

سـپـهدار گودرز هـشيار بود

خروش آمد و بانـگ زخـم تـبر

سراسيمـه شد گيو پرخاشـخر

سـتاده ابر پيش پرده‌سراي

يکي اسپ بر گستوان ور بـپاي

برآشفـت با خويشتن چون پلنگ

ز بافيدن پاي آمدش نـنـگ

بيامد باسـپ اندر آورد پاي

بـکردار باد اندر آمد ز جاي

بـپرده‌سراي سپـهـبد رسيد

ز گرد سـپـه آسـمان تيره ديد

بدو گـفـت برخيز کامد سـپاه

يکي گرد برخاسـت ز اوردگاه

وزان جايگـه رفـت نزد پدر

بـچـنـگ اندرون گرزه گاو سر

همي گشت بر گرد لشکر چو دود

برانـگيخـت آن را که هشيار بود

يکي جـنـگ با بيژن افگـند پي

که اين دشت رزم است گر باغ مي

وزان پـس بيامد سوي کارزار

بره برشـتابيد چـندي سوار

بدان اندکي برکـشيدند نـخ

سـپاهي ز ترکان چو مور و ملخ

هـمي کرد گودرز هر سو نـگاه

سـپاه اندر آمد بـگرد سـپاه

سراسيمـه شد خفته از داروگير

برآمد يکي ابر بارانـش تير

بزير سر مـسـت بالين نرم

زبر گرز و گوپال و شـمـشير گرم

سـپيده چو برزد سر از برج شير

بلـشـکر نـگـه کرد گيو دلير

همـه دشت از ايرانيان کشته ديد

سر بـخـت بيدار برگشتـه ديد

دريده درفـش و نگونـسار کوس

رخ زندگان تيره چون آبـنوس

سپهـبد نگـه کرد و گردان نديد

ز لـشـکر دليران و مردان نديد

همـه رزمگه سربسر کشته بود

تنانـشان بـخون اندر آغشته بود

پـسر بي‌پدر شد پدر بي‌پـسر

همـه لشـگر گشـن زير و زبر

بـه بيچارگي روي برگاشـتـند

سراپرده و خيمـه بگذاشـتـند

نـه کوس و نه لشکر نه بار و بنه

هـمـه ميسره خسته و ميمنه

ازين گونه لشکر سوي کاسـه‌رود

برفـتـند بي‌مايه و تار و پود

چـنين آمد اين گـنـبد تيزگرد

گـهي شادماني دهد گاه درد

سواران توران پس پشـت طوس

دلان پر ز کين و سران پر فسوس

هـمي گرز باريد گويي ز ابر

پس پشت بر جوشن و خود و گبر

نـبد کـس برزم اندرون پايدار

هـمـه کوه کردند گردان حصار

فرومانده اسـپان و مردان جنـگ

يکي را نبد هوش و توش و نه هنگ

سـپاهي ازين گونه گشتـند باز

شده مانده از رزم و راه دراز

ز هامون سپهـبد سوي کوه شد

ز پيکار ترکان بي‌اندوه شد

فراوان کـم آمد ز ايرانيان

برآمد خروشي بدرد از ميان

همه خسته و بسته بد هرک زيست

شد آن کشته بر خسته بايد گريست

نـه تاج و نه تخت و نه پرده‌سراي

نـه اسپ و نه مردان جنگي بپاي

نـه آباد بوم نـه مردان کار

نـه آن خستگانرا کسي خواستار

پدر بر پـسر چـند گريان شده

وزان خستگان چـند بريان شده

چـنين اسـت رسم جهان جهان

کـه کردار خويش از تو دارد نهان

هـمي با تو در پرده بازي کـند

ز بيرون ترا بي‌نيازي کـند

ز باد آمدي رفت خواهي بـه گرد

چه داني که با تو چه خواهند کرد

بـبـند درازيم و در چـنـگ آز

ندانيم باز آشـکارا ز راز

دو بـهره ز ايرانيان کشـتـه بود

دگر خستـه از رزم برگشتـه بود

سـپـهـبد ز پيکار ديوانه گشت

دلـش با خرد همچو بيگانه گشت

بلشکرگـه اندر مي و خوان و بزم

سـپاه آرزو کرد بر جاي رزم

جـهانديده گودرز با پير سر

نـه پور و نبيره نـه بوم و نـه بر

نه آن خستگان را خورش نه پزشک

همه جاي غم بود و خونين سرشک

جـهانديدگان پيش اوي آمدند

شکسـتـه دل و راه‌جوي آمدند

يکي ديدبان بر سر کوه کرد

کـجا ديدگان سوي انـبوه کرد

طـلايه فرسـتاد بر هر سويي

مـگر يابد آن درد را دارويي

يکي نامداري ز ايرانيان

بـفرمود تا تـنـگ بـندند ميان

دهد شاه را آگهي زين سـخـن

کـه سالار لشکر چهه افگند بـن

چـه روز بد آمد بايرانيان

سران را ز بخشـش سرآمد زيان

***

رونده بر شاه برد آگـهي

کـه تيره شد آن روزگار مـهي

چو شاه دلير اين سخنـها شـنيد

بـجوشيد وز غـم دلـش بردميد

ز کار برادر پر از درد بود

بران درد بر درد لـشـکر فزود

زبان کرد گويا بـنـفرين طوس

شـب تيره تا گاه بانـگ خروس

دبير خردمـند را پيش خواند

دل آگـنده بودش ز غم برفـشاند

يکي نامـه بنوشت پر آب چشـم

ز بـهر برادر پر از درد و خـشـم

بـسوي فريبرز کاوس شاه

يکي سوي پرمايگان سـپاه

سر نامـه بود از نخـسـت آفرين

چـنانـچون بود رسـم آيين و دين

بـنام خداوند خورشيد و ماه

کـجا داد بر نيکوي دسـتـگاه

جـهان و مـکان و زمان آفريد

پي مور و پيل گران آفريد

ازويسـت پيروزي و زو شـکيب

بـنيک و بـبد زو رسد کام و زيب

خرد داد و جان و تـن زورمـند

بزرگي و ديهيم و تـخـت بـلـند

رهايي نيابد سر از بـند اوي

يکي را هـمـه فر و اورند اوي

يکي را دگر شوربـخـتي دهد

نياز و غم و درد و سـخـتي دهد

ز رخشـنده خورشيد تا تيره خاک

هـمـه داد بينـم ز يزدان پاک

بـشد طوس با کاوياني درفـش

ز لشـکر چهل مرد زرينه کفـش

بـتوران فرسـتادمـش با سپاه

برادر شد از کين نخسـتين تـباه

بايران چـنو هيچ مـهـتر مـباد

وزين گونـه سالار لشـکر مـباد

دريغا برادر فرود جوان

سر نامداران و پـشـت گوان

ز کين پدر زار و گريان بدم

بران درد يک چـند بريان بدم

کـنون بر برادر بـبايد گريسـت

ندانـم مرا دشمن و دوست کيست

مرو گـفـتـم او را براه چرم

مزن بر کـلات و سـپدکوه دم

بران ره فرودست و با لشکرسـت

همان کي نژاد است و کنداور است

نداند کـه اين لشـکر از بـن کيند

از ايران سـپاهـند گر خود چيند

ازان کوه جـنـگ آورد بي‌گـمان

فراوان سران را سرآرد زمان

دريغ آنـچـنان گرد خـسرونژاد

کـه طوس فرومايه دادش بـباد

اگر پيش از اين او سپهبد بدسـت

ز کاوس شاه اخـتر بد بدسـت

برزم اندرون نيز خواب آيدش

چو بي مي‌نـشيند شـتاب آيدش

هـنرها همـه هست نزديک اوي

مـبادا چـنان جان تاريک اوي

چو اين نامه خواني هم‌اندر شـتاب

ز دل دور کـن خورد آرام و خواب

سـبـک طوس را بازگردان بجاي

ز فرمان مـگرد و مزن هيچ راي

سـپـهدار و سالار زرينه کفـش

تو مي باش با کاوياني درفـش

سرافراز گودرز ازان انـجـمـن

بـهر کار باشد ترا راي زن

مکـن هيچ در جنگ جستن شتاب

ز مي دور باش و مـپيماي خواب

بـتـندي مـجو ايچ رزم از نخست

هـمي باش تا خسته گردد درست

ترا پيش رو گيو باشد بـجـنـگ

کـه با فر و برزست و چنگ پلنـگ

فرازآور از هر سوي ساز رزم

مـبادا کـه آيد ترا راي بزم

نـهاد از بر نامـه بر مـهر شاه

فرسـتاده را گفـت برکـش براه

ز رفتـن شـب و روز ماساي هيچ

بـهر مـنزلي اسـپ ديگر بسيچ

بيامد فرسـتاده هم زين نـشان

بـنزديک آن نامور سرکـشان

بـنزد فريبرز شد نامـه دار

بدو داد پـس نامـه شـهريار

فريبرز طوس و يلان را بـخواند

ز کار گذشـتـه فراوان براند

هـمان نامور گيو و گودرز را

سواران و گردان آن مرز را

چو برخواند آن نامـه شـهريار

جـهان را درخـتي نو آمد بـبار

بزرگان و شيران ايران زمين

هـمـه شاه را خواندند آفرين

بياورد طوس آن گرامي درفـش

ابا کوس و پيلان و زرينه کـفـش

بـنزد فريبرز بردند و گـفـت

کـه آمد سزا را سزاوار جـفـت

همـه سالـه بخـت تو پيروز باد

هـمـه روزگار تو نوروز باد

برفـت و بـبرد آنـک بد نوذري

سواران جـنـگ‌آور و لـشـکري

بـنزديک شاه آمد از دشت جنـگ

بره‌بر نـکرد ايچ‌گونـه درنـگ

زمين را بـبوسيد در پيش شاه

نـکرد ايچ خـسرو بدو در نـگاه

بدشـنام بگـشاد لـب شـهريار

بران انجـمـن طوس را کرد خوار

ازان پـس بدو گفت کاي بدنـشان

کـه کمـباد نامـت ز گردنکشان

نـترسي هـمي از جـهاندار پاک

ز گردان نيامد ترا شرم و باک

نـگـفـتـم مرو سوي راه چرم

برفـتي و دادي دل من بـه غـم

نخسـتين بـکين مـن آراستي

نژاد سياوش را کاسـتي

برادر سرافراز جـنـگي فرود

کـجا هـم چـنو در زمانه نـبود

بکشـتي کـسي را که در کارزار

چو تو لشـکري خواسـتي روزکار

وزان پـس که رفتي بران رزمـگاه

نـبودت بـجز رامـش و بزمـگاه

ترا جايگـه نيست در شارسـتان

بزيبد ترا بـند و بيمارسـتان

ترا پيش آزادگان کار نيسـت

کـجا مر ترا راي هشيار نيسـت

سزاوار مـسـماري و بند و غـل

نـه اندر خور تاج و ديهيم و مـل

نژاد مـنوچـهر و ريش سـپيد

ترا داد بر زندگاني اميد

وگرنـه بـفرمودمي تا سرت

بدانديش کردي جدا از برت

برو جاودان خانـه زندان توسـت

هـمان گوهر بد نگهـبان توسـت

ز پيشـش براند و بـفرمود بـند

بـه بـند از دلش بيخ شادي بکند

***

فريبرز بـنـهاد بر سر کـلاه

کـه هم پهلوان بود و هم پور شاه

ازان پـس بـفرمود رهام را

کـه پيدا کـند با گـهر نام را

بدو گـفـت رو پيش پيران خرام

ز مـن نزد آن پـهـلوان بر پيام

بـگويش کـه کردار گردان سپهر

هميشـه چنين بود پر درد و مهر

يکي را برآرد بـچرخ بـلـند

يکي را کـند زار و خوار و نژند

کـسي کو بلاجسـت گرد آن بود

شـبيخون نـه کردار مردان بود

شـبيخون نـسازند کـنداوران

کـسي کو گرايد بـگرز گران

تو گر با درنـگي درنـگ آوريم

گرت راي جنگست جـنـگ آوريم

ز پيش فريبرز رهام گرد

برون رفـت و پيغام و نامه بـبرد

بيامد طـلايه بديدش براه

بـپرسيدش از نام وز جايگاه

بدو گـفـت رهام جنگي منـم

هـنرمـند و بيدار و سنگي منم

پيام فريبرز کاوس شاه

بـه پيران رسانـم بدين رزمـگاه

ز پيش طـلايه سواري چو گرد

بيامد سخنـها هـمـه ياد کرد

کـه رهام گودرز زان رزمـگاه

بيامد سوي پـهـلوان سـپاه

بـفرمود تا پيش اوي آورند

گـشاده‌دل و تازه‌روي آورند

سراينده رهام شد پيش اوي

بـترس از نـهان بدانديش اوي

چو پيران ورا ديد بـنواخـتـش

بـپرسيد و بر تخت بنشاختـش

برآورد رهام راز از نـهـفـت

پيام فريبرز با او بـگـفـت

چـنين گـفـت پيران برهام گرد

کـه اين جنگ را خرد نتوان شمرد

شما را بد اين پيش دستي بجنگ

نديديم با طوس راي و درنـگ

بـمرز اندر آمد چو گرگ سـترگ

هـمي کشت بي‌باک خرد و بزرگ

چـه مايه بکشت و چه مايه ببرد

بدو نيک اين مرز يکـسان شـمرد

مـکافات اين بد کنون يافـتـند

اگر چـند با کينـه بشتافـتـند

کـنون گر تويي پهـلوان سـپاه

چـنانـچون ترا بايد از من بـخواه

گر ايدونک يک ماه خواهي درنـگ

ز لـشـکر نيايد سواري بجنـگ

وگر جـنـگ جويي منم برکـنار

بياراي و برکـش صـف کارزار

چو يک مـه بدين آرزو بـشـمريد

کـه از مرز توران‌زمين بـگذريد

برانيد لـشـکر سوي مرز خويش

بـبينيد يکـسر همـه ارز خويش

وگرنـه بجـنـگ اندر آريد چنگ

مـخواهيد زين پس زمان و درنـگ

يکي خلـعـت آراسـت رهام را

چـنانـچون بود درخور نام را

بـنزد فريبرز رهام گرد

بياورد نامـه چـنانـچون بـبرد

فريبرز چون يافـت روز درنـگ

بـهر سو بيازيد چون شيرچنـگ

سر بدره‌ها را گـشادن گرفـت

نـهاده هـمـه راي دادن گرفت

کـشيدند و لشـکر بياراستـند

ز هر چيز لختي بـپيراسـتـند

***

چو آمد سر ماه هنگام جـنـگ

ز پيمان بگشتند و از نام و ننـگ

خروشي برآمد ز هر دو سـپاه

برفـتـند يکـسر سوي رزمگاه

ز بس ناله بوق و هـندي دراي

هـمي آسمان اندر آمد ز جاي

هم از يال اسپان و دست و عنان

ز گوپال و تيغ و کمان و سـنان

تو گفتي جهان دام نر اژدهاست

وگر آسمان بر زمين گشت راست

نـبد پـشـه را روزگار گذر

ز بس گرز و تيغ و سنان و سـپر

سوي ميمـنـه گيو گودرز بود

رد و موبد و مـهـتر مرز بود

سوي ميسره اشکش تيزچنـگ

که درياي خون راند هنگام جنگ

يلان با فريبرز کاوس شاه

درفـش از پس پشت در قلبگاه

فريبرز با لشکر خويش گـفـت

کـه ما را هنرها شد اندر نهفت

يک امروز چون شير جنـگ آوريم

جـهان بر بدانديش تنـگ آوريم

کزين ننـگ تا جاودان بر سـپاه

بخـندند همي گرز و رومي کلاه

يکي تيرباران بکردند سـخـت

چو باد خزاني کـه ريزد درخـت

تو گفتي هوا پر کرگس شدست

زمين از پي پيل پامس شدست

نـبد بر هوا مرغ را جايگاه

ز تير و ز گرز و ز گرد سـپاه

درفـشيدن تيغ الـماس گون

بـکردار آتـش بـگرد اندرون

تو گفتي زمين روي زنگي شدست

سـتاره دل پيل جنگي شدست

ز بس نيزه و گرز و شمـشير تيز

برآمد همي از جهان رستـخيز

ز قلب سپه گيو شد پيش صـف

خروشان و بر لـب برآورده کـف

ابا نامداران گودرزيان

کزيشان بدي راه سود و زيان

بـتيغ و بـنيزه برآويخـتـند

هـمي ز آهن آتش فرو ريختند

چو شد رزم گودرز و پيران درشت

چو نهصد تن از تخم پيران بکشت

چو ديدند لـهاک و فرشيدورد

کزان لشکر گشن برخاست گرد

يکي حمـلـه بردند برسوي گيو

بران گرزداران و شيران نيو

بـباريد تير از کـمان سران

بران نامداران جوشـن‌وران

چنان شد که کس روي کشور نديد

ز بس کشتگان شد زمين ناپديد

يکي پشت بر ديگري برنگاشـت

نه بگذاشت آن جايگه را که داشت

چنين گفت هومان به فرشيدورد

کـه با قلبگه جست بايد نـبرد

فريبرز بايد کزان قـلـبـگاه

گريزان بيايد ز پـشـت سـپاه

پـس آسان بود جنگ با ميمنه

بـچـنـگ آيد آن رزمگاه و بنه

برفـتـند پـس تا بقلب سپاه

بـجـنـگ فريبرز کاوس شاه

ز هومان گريزان بشد پـهـلوان

شکـسـت اندر آمد برزم گوان

بدادند گردنکـشان جاي خويش

نـبودند گسـتاخ با راي خويش

يکايک بدشمـن سـپردند جاي

ز گردان ايران نبد کـس بـپاي

بـماندند بر جاي کوس و درفش

ز پيکارشان ديده‌ها شد بنفـش

دليران بدشمـن نمودند پشـت

ازان کارزار انده آمد بمـشـت

نگون گشته کوس و درفش و سنان

نـبود ايچ پيدا رکيب از عـنان

چو دشمن ز هر سو بانـبوه شد

فريبرز بر دامـن کوه شد

برفـتـند ز ايرانيان هرک زيست

بران زندگاني بـبايد گريسـت

هـمي بود بر جاي گودرز و گيو

ز لشـکر بـسي نامـبردار نيو

چو گودرز کـشواد بر قلـبـگاه

درفـش فريبرز کاوس شاه

نديد و يلان سـپـه را نديد

بـکردار آتـش دلـش بردميد

عـنان کرد پيچان براه گريز

برآمد ز گودرزيان رسـتـخيز

بدو گفـت گيو اي سپـهدار پير

بـسي ديده‌اي گرز و گوپال و تير

اگر تو ز پيران بخواهي گريخـت

بـبايد بـسر بر مرا خاک ريخت

نـماند کـسي زنده اندر جهان

دليران و کارآزموده مـهان

ز مردن مرا و ترا چاره نيسـت

درنـگي تر از مرگ پتياره نيست

چو پيش آمد اين روزگار درشـت

ترا روي بينند بهتر که پـشـت

بـپيچيم زين جايگه سوي جنگ

نياريم بر خاک کـشواد نـنـگ

ز دانا تو نشـنيدي آن داسـتان

کـه برگويد از گفتـه باسـتان

کـه گر دو برادر نهد پشت پشت

تـن کوه را سنگ ماند بمشـت

تو باشي و هفتاد جنگي پـسر

ز دوده سـتوده بـسي نامور

بخـنـجر دل دشمنان بشکنيم

وگر کوه باشد ز بـن برکـنيم

چو گودرز بشـنيد گـفـتار گيو

بديد آن سر و ترگ بيدار نيو

پشيمان شد از دانش و راي خويش

بيفـشارد بر جايگه پاي خويش

گرازه برون آمد و گسـتـهـم

ابا برتـه و زنـگـه يل بـهـم

بـخوردند سوگـندهاي گران

کـه پيمان شکستن نبود اندران

کزين رزمـگـه برنـتابيم روي

گر از گرز خون اندر آيد بـجوي

وزان جايگـه ران بيفـشاردند

برزم اندرون گرز بـگذاردند

ز هر سو سپه بيکران کشته شد

زمانـه همي بر بدي گشته شد

بـه بيژن چنين گفـت گودرز پير

کز ايدر برو زود برسان تير

بـسوي فريبرز برکـش عـنان

بـپيش مـن آر اخـتر کاويان

مـگر خود فريبرز با آن درفـش

بيايد کـند روي دشمن بنفـش

چو بشنيد بيژن برانگيخت اسپ

بيامد بـکردار آذرگـشـسـپ

بـنزد فريبرز و با او بـگـفـت

که ايدر چه داري سپه در نهفت

عـنان را چو گردان يکي برگراي

برين کوه سر بر فزون زين مـپاي

اگر تو نيايي مرا ده درفـش

سواران و اين تيغهاي بنـفـش

چو بيژن سخن با فريبرز گفـت

نـکرد او خرد با دل خويش جفت

يکي بانـگ برزد به بيژن کـه رو

کـه در کار تندي و در جنـگ نو

مرا شاه داد اين درفش و سـپاه

هـمين پهـلواني و تخت و کلاه

درفـش از در بيژن گيو نيسـت

نه اندر جهان سربسر نيو نيست

يکي تيغ بگرفت بيژن بنـفـش

بزد ناگـهان بر ميان درفـش

بدو نيمـه کرد اخـتر کاويان

يکي نيمه برداشـت گرد از ميان

بيامد کـه آرد بـنزد سـپاه

چو ترکان بديدند اخـتر براه

يکي شيردل لشکري جنگـجوي

هـمـه سوي بيژن نهادند روي

کـشيدند گوپال و تيغ بنفـش

بـه پيکار آن کاوياني درفـش

چنين گفت هومان که آن اخترست

کـه نيروي ايران بدو اندر است

درفـش بنفـش ار بچنگ آوريم

جـهان جمله بر شاه تنگ آوريم

کـمان را بزه کرد بيژن چو گرد

بريشان يکي تيرباران بـکرد

سپـه يکـسر از تير او دور شد

هـمي گرگ درنده را سور شد

بگـفـتـند با گيو و با گستهم

سواران کـه بودند با او بـهـم

کـه مان رفت بايد بتوران سپاه

ربودن ازيشان هـمي تاج و گاه

ز گردان ايران دلاور سران

برفـتـند بـسيار نيزه‌وران

بکشـتـند زيشان فراوان سوار

بيامد ز ره بيژن نامدار

سـپاه اندر آمد بـگرد درفـش

هوا شد ز گرد سواران بنفـش

دگر باره از جاي برخاسـتـند

بران دشـت رزمي نو آراستـند

بـه پيش سپه کشته شد ريونيز

کـه کاوس را بد چو جان عزيز

يکي تاجور شاه کـهـتر پـسر

نياز فريبرز و جان پدر

سر و تاج او اندر آمد بـخاک

بـسي نامور جامه کردند چاک

ازان پـس خروشي برآورد گيو

کـه اي نامداران و گردان نيو

چـنويي نـبود اندرين رزمـگاه

جوان و سرافراز و فرزند شاه

نـبيره جـهاندار کاوس پير

سه تن کشته شد زار بر خيره خير

فرود سياوش چون ريونيز

بگيتي فزون زين شگفتي چه چيز

اگر تاج آن نارسيده جوان

بدشمـن رسد شرم دارد روان

اگر مـن بجنبـم ازين رزمـگاه

شکسـت اندر آيد بايران سپاه

نـبايد کـه آن افسر شـهريار

بـترکان رسد در صـف کارزار

فزايد بر اين ننگـها نـنـگ نيز

ازين افـسر و کشـتـن ريو نيز

چـنان بد که بشـنيد آواز گيو

سـپـهـبد سرافراز پيران نيو

برامد بـنوي يکي کارزار

ز لـشـکر بران افـسر نامدار

فراوان ز هر سو سپه کشته شد

سربخـت گردنکشان گشته شد

برآويخـت چون شير بـهرام گرد

بـنيزه بريشان يکي حملـه برد

بـنوک سـنان تاج را برگرفـت

دو لشکر بدو مانده اندر شگفـت

همي بود زان گونه تا تيره گشت

همي ديده از تيرگي خيره گشت

چـنين هر زماني برآشوفتـند

هـمي بر سر يکدگر کوفـتـند

ز گودرزيان هشت تـن زنده بود

بران رزمگـه ديگر افگـنده بود

هم از تخمه گيو چون بيست و پنج

کـه بودند زيباي ديهيم و گنـج

هـم از تخم کاوس هفـتاد مرد

سواران و شيران روز نـبرد

جز از ريونيز آن سر تاجدار

سزد گر نيايد کسي در شـمار

چو سيصد تن از تخـم افراسياب

کـجا بختـشان اندر آمد بخواب

ز خويشان پيران چو نهصد سوار

کـم آمد برين روز در کارزار

هـمان دست پيران بد و روز اوي

ازان اخـتر گيتي‌افروز اوي

نـبد روز پيکار ايرانيان

ازان جنگ جستـن سرآمد زمان

از آوردگـه روي برگاشـتـند

هـمي خستگان خوار بگذاشتند

بدانگـه کـجا بخت برگشته بود

دمان باره گستهم کشـتـه بود

پياده هـمي رفت نيزه بدسـت

ابا جوشن و خود برسان مسـت

چو بيژن بگستـهـم نزديک شد

شـب آمد همي روز تاريک شد

بدو گفت هين برنشين از پسـم

گرامي‌تر از تو نباشد کـسـم

نشسـتـند هر دو بران بارگي

چو خورشيد شد تيره يکـبارگي

همـه سوي آن دامن کوهسار

گريزان برفتـند برگشـتـه کار

سواران ترکان هـمـه شاددل

ز رنـج و ز غم گشـتـه آزاددل

بلـشـکرگـه خويش بازآمدند

گرازنده و بزم ساز آمدند

ز گردان ايران برآمد خروش

همي کر شد از ناله کوس گوش

دوان رفـت بـهرام پيش پدر

کـه اي پهلوان يلان سربـسر

بدانـگـه کـه آن تاج برداشتم

بـنيزه بابراندر افراشـتـم

يکي تازيانه ز من گم شدسـت

چو گيرند بي‌مايه ترکان بدسـت

بـبـهرام بر چند باشد فسوس

جهان پيش چشمم شود آبنوس

نبشـتـه بران چرم نام منست

سـپـهدار پيران بگيرد بدست

شوم تيز و تازانـه بازآورم

اگر چـند رنـج دراز آورم

مرا اين ز اخـتر بد آيد هـمي

کـه نامـم بخاک اندر آيد همي

بدو گفـت گودرز پير اي پـسر

همي بخت خويش اندر آري بسر

ز بـهر يکي چوب بستـه دوال

شوي در دم اخـتر شوم فال

چنين گفت بهرام جنگي که من

نيم بـهـتر از دوده و انجمـن

بـجايي توان مرد کايد زمان

بـکژي چرا برد بايد گـمان

بدو گفـت گيو اي برادر مـشو

فراوان مرا تازيانـه‌سـت نو

يکي شوشه زر بسيم اندر است

دو شيبش ز خوشاب وز گوهرست

فرنـگيس چون گنج بگشاد سر

مرا داد چندان سـليح و کـمر

مـن آن درع و تازانه برداشتـم

بـتوران دگر خوار بگذاشـتـم

يکي نيز بـخـشيد کاوس شاه

ز زر وز گوهر چو تابـنده ماه

دگر پـنـج دارم همه زرنـگار

برو بافـتـه گوهر شاهوار

ترا بخشم اين هفـت ز ايدر مرو

يکي جـنـگ خيره مياراي نو

چـنين گفـت با گيو بهرام گرد

کـه اين ننگ را خرد نتوان شمرد

شـما را ز رنگ و نگارست گفت

مرا آنـک شد نام با ننگ جفـت

گر ايدونـک تازانـه بازآورم

وگر سر ز گوشـش بـگاز آورم

بر او راي يزدان دگرگونـه بود

هـمان گردش بخت وارونـه بود

هرانگـه که بخت اندر آيد بخواب

ترا گـفـت دانا نيايد صواب

بزد اسـپ و آمد بران رزمـگاه

درخشان شده روي گيتي ز ماه

هـمي زار بگريست بر کشتگان

بران داغ دل بخت‌برگشـتـگان

تـن ريونيز اندران خون و خاک

شده غرق و خفتان برو چاک چاک

هـمي زار بگريست بهرام شير

کـه زار اي جوان سوار دلير

چو تو کشته اکنون چه يک مشت خاک

بزرگان بايوان تو اندر مـغاک

بران کشتگان بر يکايک بگشـت

کـه بودند افگنده بر پهن‌دشـت

ازان نامداران يکي خستـه بود

بشمشير ازيشان بجان رسته بود

هـمي بازدانسـت بـهرام را

بـناليد و پرسيد زو نام را

بدو گفت کاي شير مـن زنده‌ام

بر کشـتـگان خوار افگـنده‌ام

سه روزست تا نان و آب آرزوست

مرا بر يکي جامه خواب آرزوست

بـشد تيز بـهرام تا پيش اوي

بدل مهربان و بتـن خويش اوي

برو گشت گريان و رخ را بخست

بدريد پيراهـن او را ببـسـت

بدو گفت منديش کز خستگيست

تـبـه بودن اين ز نابستگيست

چو بستم کنون سوي لشکر شوي

وزين خستگي زود بهـتر شوي

يکي تازيانـه بدين رزمـگاه

ز من گم شدست از پي تاج شاه

چو آن بازيابـم بيايم برت

رسانـم بزودي سوي لشـکرت

وزانجا سوي قلب لشکر شتافت

هـمي جسـت تا تازيانه بيافت

ميان تـل کشـتـگان اندرون

برآميخـتـه خاک بسيار و خون

فرود آمد از باره آن برگرفـت

وزانـجا خروشيدن اندر گرفـت

خروش دم ماديان يافت اسـپ

بـجوشيد برسان آذرگشسـپ

سوي ماديان روي بنهاد تـفـت

غمي گشت بهرام و از پس برفت

همي شد دمان تا رسيد اندروي

ز ترگ و ز خفـتان پر از آب روي

چو بگرفت هم در زمان برنشست

يکي تيغ هندي گرفته بدسـت

چو بفشارد ران هيچ نـگذارد پي

سوار و تـن باره پرخاک و خوي

چـنان تـنـگدل شد بيکبارگي

کـه شمـشير زد بر پي بارگي

وزان جايگـه تا بدين رزمـگاه

پياده بـپيمود چون باد راه

سراسر همه دشت پرکشته ديد

زمين چون گل و ارغوان کشته ديد

همي گفت کاکنون چه سازيم روي

بر اين دشـت بي‌بارگي راه‌جوي

ازو سرکـشان آگـهي يافتـند

سواري صد از قلب بشتافـتـند

کـه او را بـگيرند زان رزمـگاه

برندش بر پـهـلوان سـپاه

کـمان را بزه کرد بـهرام شير

بـباريد تير از کـمان دلير

چو تيري يکي در کـمان راندي

بپيرامنـش کـس کجا ماندي

ازيشان فراوان بخست و بکشت

پياده نـپيچيد و ننمود پـشـت

سواران همـه بازگشتـند ازوي

بـنزديک پيران نـهادند روي

چو لشـکر ز بـهرام شد ناپديد

ز هر سو بـسي تير گرد آوريد

***

چو لـشـکر بيامد بر پـهـلوان

بـگـفـتـند با او سراسر گوان

فراوان سخـن رفـت زان رزمـساز

ز پيکار او آشـکارا و راز

بـگـفـتـند کاينـت هژبر دلير

پياده نـگردد خود از جـنـگ سير

بـپرسيد پيران که اين مرد کيسـت

ازان نامداران ورانام چيسـت

يکي گفـت بهرام شيراوژن اسـت

کـه لشکر سراسر بدو روشن است

برويين چـنين گفت پيران کـه خيز

کـه بـهرام را نيسـت جاي گريز

مـگر زنده او را بـچـنـگ آوري

زمانـه براسايد از داوري

ز لـشـکر کـسي را که بايد بـبر

کـجا نامدارسـت و پرخاشـخر

چو بـشـنيد رويين بيامد دمان

نـبودش بـس انديشـه بدگـمان

بر تير بـنـشـسـت بـهرام شير

نـهاده سـپر بر سر و چرخ زير

يکي تيرباران برويين بـکرد

کـه شد ماه تابـنده چون لاژورد

چو رويين پيران ز تيرش بـخـسـت

يلان را همه کـند شد پاي و دسـت

بـسـسـتي بر پـهـلوان آمدند

پر از درد و تيره‌روان آمدند

کـه هرگز چـنين يک پياده بجنـگ

ز دريا نديديم جـنـگي نـهـنـگ

چو بشنيد پيران غمي گشت سخـت

بـلرزيد برسان برگ درخـت

نـشـسـت از بر باره تـند تاز

هـمي رفـت با او بسي رزمـساز

بيامد بدو گـفـت کاي نامدار

پياده چرا ساخـتي کارزار

نـه تو با سياوش بـتوران بدي

هـمانا بـپرخاش و سوران بدي

مرا با تو نان و نمـک خوردن اسـت

نشستـن هـمان مهر پروردن است

نـبايد کـه با اين نژاد و گـهر

بدين شيرمردي و چـندين هـنر

ز بالا بـخاک اندر آيد سرت

بـسوزد دل مـهربان مادرت

بيا تا بـسازيم سوگـند و بـند

براهي کـه آيد دلـت را پـسـند

ازان پـس يکي با تو خويشي کـنيم

چو خويشي بود راي بيشي کـنيم

پياده تو با لـشـکري نامدار

نـتابي مـخور باتـنـت زينـهار

بدو گـفـت بـهرام کاي پهـلوان

خردمـند و بيناو روشـن‌روان

مرا حاجـت از تو يکي بارگيسـت

وگر نـه مرا جنـگ يکـبارگيسـت

بدو گـفـت پيران که اي نامـجوي

نداني کـه اين راي را نيسـت روي

ترا اين بـه آيد که گفتـم سـخـن

دليري و بر خيره تـندي مـکـن

بـبين تا سواران آن انـجـمـن

نـهـند اين چـنين ننگ بر خويشتن

کـه چـندين تـن از تخمه مهتران

ز ديهيم داران و کـنداوران

ز پيکار تو کشته و خـسـتـه شد

چـنين رزم ناگاه پيوسـتـه شد

کـه جويد گذر سوي ايران کـنون

مـگر آنـک جوشد ورا مـغز و خون

اگر نيسـتي رنـج افراسياب

کـه گردد سرش زين سخن پرشتاب

ترا بارگي دادمي اي جوان

بدان تات بردي بر پـهـلوان

برفـت او و آمد ز لـشـکر تژاو

سواري کـه بوديش با شير تاو

ز پيران بـپرسيد و پيران بـگـفـت

کـه بـهرام را از يلان نيست جفت

بـمـهرش بدادم بـسي پند خوب

نـمودم بدو راه و پيوند خوب

سـخـن را نـبد بر دلش هيچ راه

هـمي راه جويد بايران سـپاه

بـپيران چـنين گفـت جنگي تژاو

کـه با مـهر جان ترا نيسـت تاو

شوم گر پياده بـچـنـگ آرمـش

سر اندر زمان زير سـنـگ آرمـش

بيامد شـتابان بدان رزمـگاه

کـجا بود بـهرام يل بي‌سـپاه

چو بـهرام را ديد نيزه بدسـت

يکي برخروشيد چون پيل مـسـت

بدو گـفـت ازين لـشـکر نامدار

پياده يکي مرد و چـندين سوار

بايران گرازيد خواهي هـمي

سرت برفرازيد خواهي هـمي

سران را سـپردي سر اندر زمان

گـه آمد کـه بر تو سرآيد زمان

پـس آنـگـه بـفرمود کاندر نهيد

بـتير و بـگرز و بژوپين دهيد

برو انـجـمـن شد يکي لشـکري

هرانـکـس کـه بد از دليران سري

کـمان را بزه کرد بـهرام گرد

بـتير از هوا روشـنايي بـبرد

چو تير اسپري شد سوي نيزه گشت

چو درياي خون شد همه کوه و دشت

چو نيزه قـلـم شد بـگرز و بـتيغ

هـمي خون چـکانيد بر تيره ميغ

چو رزمـش برين گونه پيوستـه شد

بـتيرش دلاور بـسي خستـه شد

چو بـهرام يل گشـت بي‌توش و تاو

پـس پـشـت او اندر آمد تژاو

يکي تيغ زد بر سر کـتـف اوي

کـه شير اندر آمد ز بالا بروي

جدا شد ز تن دسـت خـنـجرگزار

فروماند از رزم و برگـشـت کار

تژاو سـتـمـگاره را دل بسوخـت

بـکردار آتـش رخـش برفروخـت

بـپيچيد ازو روي پر درد و شرم

بـجوش آمدش در جـگر خون گرم

***

چو خورشيد تابنده بنمود پـشـت

دل گيو گـشـت از برادر درشـت

بـبيژن چـنين گفت کاي رهنماي

برادر نيامد هـمي باز جاي

بـبايد شدن تا وراکار چيسـت

نـبايد کـه بر رفته بايد گريسـت

دليران برفـتـند هر دو چو گرد

بدان جاي پرخاش و ننـگ و نـبرد

بديدار بـهرامـشان بد نياز

هـمي خسته و کشته جستند باز

همـه دشت پرخسته و کشته بود

جـهاني بـخون اندر آغشتـه بود

دليران چو بـهرام را يافـتـند

پر از آب و خون ديده بشـتافـتـند

بـخاک و بـخون اندر افگـنده خوار

فـتاده ازو دسـت و برگشتـه کار

هـمي ريخـت آب از بر چـهراوي

پر از خون دو تـن ديده از مـهر اوي

چو بازآمدش هوش بگشاد چشـم

تنـش پر ز خون بود و دل پر ز خشم

چـنين گفـت با گيو کاي نامجوي

مرا چون بـپوشي بـتابوت روي

تو کين برادر بـخواه از تژاو

ندارد مـگر گاو با شير تاو

مرا ديد پيران ويسـه نـخـسـت

کـه با من بدش روزگاري نشسـت

هـمـه نامداران و گردان چين

بـجـسـتـند با مـن باغاز کين

تـن مـن تژاو جفاپيشه خسـت

نـکرد ايچ ياد از نژاد و نشـسـت

چو بـهرام گرد اين سخـن ياد کرد

بـباريد گيو از مژه آب زرد

بدادار دارنده سوگـند خورد

بروز سـپيد و شـب لاژورد

کـه جز ترگ رومي نـبيند سرم

مـگر کين بـهرام بازآورم

پر از درد و پر کين بزين برنشسـت

يکي تيغ هـندي گرفتـه بدسـت

بدانگـه کـه شد روي گيتي سياه

تژاو از طـلايه برآمد براه

چو از دور گيو دليرش بديد

عـنان را بـپيچيد و دم درکـشيد

چو دانست کز لشکر اندر گذشـت

ز گردان و گردنکشان دور گـشـت

سوي او بيفکـند پيچان کـمـند

ميان تژاو اندر آمد بـه بـند

بران اندر آورد و برگـشـت زود

پـس آسانش از پشت زين در ربود

بـخاک اندر افـگـند خوار و نژند

فرود آمد و دست کردش بـه بـند

نشسـت از بر اسپ و او را کشان

پـس اندر همي برد چون بيهـشان

چـنين گـفـت با او بخواهش تژاو

کـه با مـن نـماند اي دلير ايچ تاو

چـه کردم کزين بي‌شمار انجمـن

شـب تيره دوزخ نـمودي بـمـن

بزد بر سرش تازيانـه دويسـت

بدو گفـت کين جاي گفتار نيسـت

نداني هـمي اي بد شور بـخـت

کـه در باغ کين تازه کشتي درخت

کـه بالاش با چرخ هـمـبر بود

تـنـش خون خورد بار او سر بود

شـکار تو بـهرام بايد بـجـنـگ

بـبيني کـنون زخـم کام نهنـگ

چـنين گـفـت با گيو جنگي تژاو

کـه تو چون عقابي و من چون چکاو

ز بـهرام بر بد نـبردم گـمان

نـه او را بدسـت مـن آمد زمان

کـه من چون رسيدم سواران چين

ورا کشـتـه بودند بر دشـت کين

بران بد که بـهرام بيجان شدسـت

ز دردش دل گيو پيچان شدسـت

کـشانـش بيارد گيو دلير

بـپيش جـگر خستـه بهرام شير

بدو گـفـت کاينـک سر بي‌وفا

مـکافات سازم جـفا را جـفا

سـپاس از جـهان‌آفرين کردگار

کـه چـندان زمان ديدم از روزگار

کـه تيره‌روان بدانديش تو

بـپردازم اکـنون مـن از پيش تو

هـمي کرد خواهـش بريشان تژاو

همي خواست از کشتن خويش تاو

هـمي گفـت ار ايدونک اين کار بود

سر مـن بخنـجر بريدن چـه سود

يکي بـنده باشـم روان ترا

پرسـتـش کـنـم گوربان ترا

چـنين گـفـت با گيو بهرام شير

کـه اي نامور نامدار دلير

گر ايدونـک از وي بمـن بد رسيد

هـمان روز مرگـش نبايد چـشيد

سر پر گـناهـش روان داد مـن

بـمان تا کـند در جهان ياد مـن

برادر چو بـهرام را خسـتـه ديد

تژاو جـفا پيشـه را بسـتـه ديد

خروشيد و بـگرفـت ريش تژاو

بريدش سر از تـن بـسان چـکاو

دل گيو زان پس بريشان بسوخـت

روانـش ز غـم آتشي برفروخـت

خروشي برآورد کاندر جـهان

کـه ديد اين شگفت آشکار و نهان

که گر من کشم ور کشي پيش من

برادر بود گر کـسي خويش مـن

بگـفـت اين و بهرام يل جان بداد

جـهان را چنين است ساز ونـهاد

عـنان بزرگي هرآنـکو بجـسـت

نخسـتين ببايد بخون دست شست

اگر خود کشد گر کـشـندش بدرد

بـگرد جـهان تا تواني مـگرد

خروشان بر اسپ تژاوش ببـسـت

بـه بيژن سپرد آنگهي برنشسـت

بياوردش از جايگاه تژاو

بـنزديک ايران دلـش پر ز تاو

چو شد دور زان جايگاه نـبرد

بـکردار ايوان يکي دخـمـه کرد

بياگـند مـغزش بمشـک و عبير

تـنـش را بـپوشيد چيني حرير

برآيين شاهانـش بر تـخـت عاج

بـخوابيد و آويخـت بر سرش تاج

سر دخـمـه کردند سرخ و کـبود

تو گفـتي کـه بهرام هرگز نـبود

شد آن لـشـکر نامور سوگوار

ز بـهرام وز گردش روزگار

***

چو برزد سر از کوه تابـنده شيد

برآمد سر تاج روز سـپيد

سـپاه پراگـنده گردآمدند

هـمي هر کسي داستانها زدند

کـه چندين ز ايرانيان کشته شد

سربـخـت سالار برگشته شد

چـنين چيره دست ترکان بجنگ

سپـه را کنون نيست جاي درنگ

بر شاه بايد شدن بي‌گـمان

بـبينيم تا بر چـه گردد زمان

اگر شاه را دل پر از جنگ نيسـت

مرا و تو را جاي آهنـگ نيسـت

پـسر بي‌پدر شد پدر بي‌پـسر

بـشد کشته و زنده خسته جگر

اگر جنـگ فرمان دهد شـهريار

بـسازد يکي لـشـکر نامدار

بياييم و دلها پر از کين و جـنـگ

کـنيم اين جهان بر بدانديش تنگ

برين راي زان مرز گـشـتـند باز

همـه دل پر از خون و جان پر گداز

برادر ز خون برادر بـه درد

زبانـشان ز خويشان پر از ياد کرد

برفتـند يکـسر سوي کاسه رود

روانـشان ازان کشتـگان پر درود

طـلايه بيامد بـپيش سـپاه

کـسي را نديد اندران جايگاه

بـپيران فرسـتاد زود آگـهي

کز ايرانيان گشـت گيتي تـهي

چو بشـنيد پيران هـم اندر زمان

بـهر سو فرسـتاد کارآگـهان

چو برگشتن مهتران شد درسـت

سپـهـبد روان را ز انده بشست

بيامد بشـبـگير خود با سـپاه

هـمي گشـت بر گرد آن رزمگاه

همه کوه و هم دشت و هامون و راغ

سراپرده و خيمه بد هـمـچو باغ

بلشـکر ببخـشيد خود برگرفت

ز کار جهان مانده اندر شگـفـت

که روزي فرازست و روزي نشيب

گـهي شاد دارد گهي با نـهيب

هـمان بـه که با جام مانيم روز

هـمي بـگذرانيم روزي بروز

بدان آگـهي نزد افراسياب

هيوني برافگـند هـنـگام خواب

سپـهـبد بدان آگهي شاد شد

ز تيمار و درددل آزاد شد

همـه لشکرش گشته روشن‌روان

بـبـسـتـند آيين ره پهـلوان

همـه جامـه زينـت آويختـند

درم بر سر او هـمي ريخـتـند

چو آمد بـنزديکي شـهر شاه

سپـهـبد پذيره شدش با سپاه

برو آفرين کرد و بـسيار گـفـت

کـه از پهلوانان ترا نيست جفـت

دو هـفـتـه ز ايوان افراسياب

هـمي بر شد آواز چنـگ و رباب

سيم هفته پيران چـنان کرد راي

کـه با شادماني شود باز جاي

يکي خلعـت آراسـت افراسياب

کـه گر برشماري بگيرد شـتاب

ز دينار وز گوهر شاهوار

ز زرين کـمرهاي گوهرنـگار

از اسـپان تازي بزرين سـتام

ز شـمـشير هـندي بزرين نيام

يکي تخـت پرمايه از عاج و ساج

ز پيروزه مـهد و ز بيجاده تاج

پرسـتار چيني و رومي غـلام

پر از مشک و عنـبر دو پيروزه جام

بـنزديک پيران فرسـتاد چيز

ازان پـس بسي پـندها داد نيز

کـه با موبدان باش و بيدار باش

سـپـه را ز دشمن نگهدار باش

نگـه کـن خردمـند کارآگـهان

بـهرجاي بـفرسـت گرد جهان

کـه کيخسرو امروز با خواستست

بداد و دهش گيتي آراستـسـت

نژاد و بزرگي و تـخـت و کـلاه

چو شد گرد ازين بيش چيزي مخواه

ز برگشتـن دشمن ايمن مـشو

زمان تا زمان آگـهي خواه نو

بـجايي کـه رستـم بود پهلوان

تو ايمـن بخسـپي بـپيچد روان

پذيرفـت پيران همـه پـند اوي

کـه سالار او بود و پيوند اوي

سـپـهدار پيران و آن انجمـن

نـهادند سر سوي راه خـتـن

بـپاي آمد اين داسـتان فرود

کـنون رزم کاموس بايد سرود